Advertising I (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
एकात्ममक त्िपणन संप्रेषण
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचा पररचय
१.२ एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचे घटक
१.३ एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची िैद्दिष्ट्ये
१.४ एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची द्दनयोजन प्रद्दिया द्दकंिा एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण-
द्दनयोजन प्रद्दियेत सामी ऄस े्या पाय्या
१.५ एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणामध्ये जाद्दहरातीची भूद्दमका
१.६ सारांि
१.७ स्िाध्याय
१.० उत्िष्टे सदर द्दिभागाचा ऄभ्यास के्यानंतर द्दिद्याथी पुढी बाबतीत सक्षम होती :
• एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण या िब्दाची व्याख्या करणे.
• एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचे द्दिद्दिध घटक, िैद्दिष्ट्ये स्पष्ट करणे.
• एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची प्रमुख ईद्दिष्टे द्दकंिा ईिेि याबि चचाा करणे.
• एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणामध्ये जाद्दहरातीची भूद्दमका स्पष्ट करणे.
१.१ एकात्ममक त्िपणन संप्रेषणाचा (एत्िसं) पररचय १.१.१ अथथ:
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण (एद्दिसं) ही एक सोपी संक्पना अहे. हे सुद्दनद्दित करते की सिा
प्रकारचे संप्रेषण अद्दण संदेि काळजीपूिाक एकमेकांिी जोड े े अहेत. िस्तू अद्दण
सेिांच्या द्दिपणनामध्ये एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण महत्त्िपूणा भूद्दमका बजािते. हे
ईमपादनाच्या बाजूने ग्राहकांच्या ितानािर प्रभाि टाकयायासा ी िापर े जाते.
मयाच्या सिाात मू भूत स्तरािर, एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण म्हणजे द्दययत ग्राहकांमध्ये
द्दिद्दिष्ट ईमपादन द्दकंिा सेिेचा प्रचार करयायासा ी व्यापार द्दचन्हाच्या, जाद्दहरातीच्या सिा
पद्धती एकद्दित करणे. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणामध्ये, द्दिपणन संप्रेषणाचे सिा पै ू िाढीि
द्दििी अद्दण जास्तीत जास्त द्दकफायतीपणासा ी एकद्दितपणे काया करतात. munotes.in

Page 2

जाद्दहरात - I
2 एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची व्याख्या "एक द्दिपणन द्दमश्रण घटक म्हणून के ी जाते जी
ोकांना संस्थेबि अद्दण/द्दकंिा द्दतच्या ईमपादनांबि माद्दहती देयायासा ी, पटिून
देयायासा ी अद्दण अ िण करून देयायासा ी िापर ी जाते."

या ऄव्यिद्दस्थत अद्दण द्दिस्कळीत माध्यम िातािरणात , केिळ पारंपाररक माध्यमांमधी
जाद्दहराती (एक द्दकंिा दोन आतर प्रचार साधनांचे द्दमश्रण) द्दिपणकांना मयांच्या यय
बाजारपे ेपयंत पोहोचयायास सक्षम करू िकत नाहीत. ऄिा प्रकारे, एकाद्दममक द्दिपणन
संप्रेषणे (एद्दिसं) अिश्यक अहेत. एद्दिसं मध्ये का ांतराने ग्राहक अद्दण संभािनांसह
द्दिद्दिध प्रकारच्या प्रेरक संप्रेषण कायािमांचे धोरणाममक समका ीकरण समाद्दिष्ट अहे.
कंपनीचे द्दिपणन संदेि िेगिेगळ्या जाद्दहरात प्रणा ीद्वारे सुसंगत अद्दण सुसंगतपणे
पोहोचिणे हे एद्दिसं चे ध्येय अहे. संदेि अद्दण ऄंम बजािणीमध्ये सातमय सुद्दनद्दित करणे
हे एद्दिसं चे सिाात मो े काया अहे. जेणेकरुन द्दययत प्रेक्षक कोणमयाही ऄंम बजािणी ा
व्यापारद्दचन्हािी जोडयायास सक्षम ऄसती .
१.१.२ एत्िसं चे घटक:
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण(एद्दिसं)चे द्दिद्दिध घटक समजून घेउ या:
१. पाया: नािाप्रमाणेच, पाया टप्पप्पयामध्ये ईमपादन अद्दण यय बाजार या दोन्हींचे
तपिी िार द्दिश्लेषण समाद्दिष्ट अहे. द्दिपणकासा ी व्यापारी द्दचन्ह, मयाच्या तफे देउ
के े जाणारे अद्दण ऄंद्दतम िापरकते समजून घेणे अिश्यक अहे. तुम्हा ा द्दययत
ग्राहकांच्या गरजा, दृद्दष्टकोन अद्दण ऄपेक्षा जाणून घेणे अिश्यक अहे. स्पधाकांच्या
हा चा ींिर बारीक क्ष ेिाय ा हिे.
२. सामुदात्यक संस्कृती: ईमपादने अद्दण सेिांची िैद्दिष्ट्ये संस्थेच्या काया संस्कृतीिी
सुसंगत ऄस ी पाद्दहजेत. प्रमयेक संस्थेची एक दूरदृष्टी ऄसते अद्दण द्दिपणकांनी
ईमपादने अद्दण सेिा संक्पन करयायापूिी ती क्षात ेिणे महत्त्िाचे अहे. ते
ईदाहरणाच्या मदतीने समजून घेउ. हररत अद्दण स्िच्छ जगा ा प्रोमसाहन देणे हे
व्यिसाय ‘ऄ ’चे ध्येय अहे. साहद्दजकच संस्थेच्या दृष्टीकोनानुसार मयाची ईमपादने
पयाािरणपूरक अद्दण जैिद्दिघटनिी ऄसणे अिश्यक अहे.
३. लक्ष केंत्ित व्यिसाय: क्ष केंद्दित व्यिसाय हा व्यापारी द्दचन्हाची सामुदाद्दयक
ओळख दिाितो. munotes.in

Page 3

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
3 ४. ग्राहक अनुभि: द्दिपणकांना ग्राहक ऄनुभिािर क्ष केंद्दित करणे अिश्यक अहे. जे
ग्राहकांना ईमपादनाबि काय िाटते याचा संदभा देते. ग्राहक चांग े िेष्टन ऄस े े
अद्दण अकषाक द्ददसणारे ईमपादन द्दनिडयायाची िक्यता ऄसते. ईमपादनांनी
ग्राहकांच्या ऄपेक्षा पूणा करणे अद्दण मयापेक्षा जास्त देणे अिश्यक अहे.
५. संप्रेषण साधने: संप्रेषणसाधनांमध्ये द्दिद्दिष्ट व्यापारी द्दचन्हाचा प्रचार करयायाच्या
द्दिद्दिध पद्धतींचा समािेि होतो जसे की जाद्दहरात, थेट द्दििी, फेसबुक, ट्द्दिटर,
ऑकुाट आमयादी समाज माध्यमांद्वारे प्रचार करणे.
६. प्रसार साधने: व्यापारी द्दचन्हाचा प्रसार द्दिद्दिध प्रसार साधनांद्वारे के ा जातो जसे की
व्यापार प्रसार, िैयद्दिक द्दििी आमयादी. संस्थांनी ग्राहक अद्दण बाय ग ग्राहकांिी मयांचे
नाते मजबूत करणे अिश्यक अहे.
७. एकाममीकरण साधने: संस्थांनी ग्राहकांच्या ऄद्दभप्राय अद्दण पुनराि ोकनांचा
द्दनयद्दमत मागोिा ेिणे अिश्यक अहे. तुमच्याकडे ग्राहक संबंध व्यिस्थापन
(ग्रासंव्य) सारखी द्दिद्दिष्ट संगणकाची अज्ञाि ी ऄसणे अिश्यक अहे जी द्दिद्दिध
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण साधनांची प्रभािीता मोजयायात मदत करते.
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण द्दिपणन द्दमश्रणाच्या सिा पै ूंना ऄंद्दतम िापरकमयांमध्ये
प्रभािीपणे द्दिद्दिष्ट ईमपादन द्दकंिा सेिेचा प्रचार करयायासा ी सामंजस्याने काया करयायास
सक्षम करते.
१.१.३ उत्िष्टे:
एकदा मयांनी ईमपादने अद्दण सेिा द्दिकद्दसत के्यािर, संस्थांनी व्यिसाय-ते-व्यिसाय
अद्दण व्यिसाय-ते-ग्राहक या दोन्ही बाजारपे ांमध्ये सध्याच्या तसेच संभाव्य ग्राहकांना देउ
के े े मू्य अद्दण फायदे संप्रेद्दषत के े पाद्दहजेत. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण (एद्दिसं)
संस्थेच्या जाद्दहरातींमध्ये खरेदीदारांना एक सुसंगत संदेि द्दितरीत करयायासा ी संक्पन
के े ा दृष्टीकोन प्रदान करते जे सिा द्दिद्दिध प्रकारची माध्यमे -दूरद्दचििाणी, रेद्दडओ,
माद्दसके, अंतरजा , भ्रमणध्िनी आमयादींचा द्दिस्तार करू िकतात.
काही महमिाची ईद्दिष्टे खा ी प्रमाणे अहेत: munotes.in

Page 4

जाद्दहरात - I
4



१.२ एत्िसं चे घटक एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण ही द्दिद्दिध संप्रेषण पद्धतींमधी सिा द्दियाक ापांचे समन्िय
साधयायाची प्रद्दिया अहे. प्रभािी द्दिपणन संप्रेषण हे यय द्दनदेद्दित के े जाते अद्दण ते
संस्थेच्या द्दिपणन धोरणािी संरेद्दखत के े जाते. धारणा अद्दण/द्दकंिा ितान बद यायाच्या
द्दययत ईिेिाने द्दिद्दिष्ट प्रेक्षकांना द्दिद्दिष्ट संदेि द्दितरीत करणे हे मयाचे ईद्दिष्ट अहे.
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण (एद्दिसं) ही द्दिपणनद्दिया ऄद्दधक कायाक्षम अद्दण प्रभािी बनिते munotes.in

Page 5

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
5 कारण ती ऄद्दधक मागांनी अद्दण ऄद्दधक अकषाक मागांनी सुसंगत संदेि देयायासा ी
एकाद्दधक संप्रेषण पद्धती अद्दण ग्राहक स्पिा द्दबंदूंिर ऄि ंबून ऄसते.


munotes.in

Page 6

जाद्दहरात - I
6


प्रद्दसद्धीचा प्राथद्दमक ईिेि कमीत कमी िेळेत जास्तीत जास्त ोकांपयंत द्दिद्दिष्ट माद्दहती
पोहोचिणे हा अहे. ईमपादने द्दकंिा सेिांची कोणतीही द्दििी नोंदद्दियायासा ी, ग्राहकांना ते
ऄद्दस्तमिात ऄस्याची जाणीि ऄसणे अिश्यक अहे; अद्दण मयांना सं ग्न फायदे देखी
माद्दहत ऄसणे अिश्यक अहे. एखादे ईमपादन द्दकंिा सेिेबि जागरूक ोकांची संख्या
जसजिी िाढते तसतसे ऄद्दतररि द्दििीची क्षमता देखी िाढते. प्रद्दसद्धी हा द्दिपणन
धोरणांचा मुख्य घटक ऄस ा तरी, तो द्दिपणनापेक्षा िेगळा अहे कारण ऄनेकदा मयांना हिे munotes.in

Page 7

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
7 ऄस े े ईमपादन द्दकंिा सेिा ऄद्दस्तमिात अहे हे प्रेक्षकांना कळियायाप ीकडे कोणताही
संदेि मयात नसतो. िहराच्या असपास द्ददसणा् या िाहनांिर ईमपादन यथा योजन द्दकंिा
व्यापार द्दचन्ह यांसारख्या धोरणांद्वारे ईमपादन द्दकंिा व्यापार नाि दृश्यमान करयायासा ी
प्रचार मोहीम तयार के ी जाउ िकते. ही रणनीती सामान्यत: ईमपादनाचे द्दिद्दिष्ट फायदे
सामाद्दयक द्दकंिा िणान करत नाही, परंतु ते िक्य द्दततक्या ोकांसमोर ेिते.
जाद्दहरात हा ओळख्या गे े्या प्रायोजक द्दकंिा स्त्रोताकडून संप्रेषणाचा कोणताही
सिु्क प्रकार अहे जो क्पना, िस्तू, सेिा द्दकंिा प्रायोजक स्ितःकडे क्ष िेधतो. बहुतेक
जाद्दहराती व्यिींऐिजी गटांकडे द्दनदेद्दित के्या जातात अद्दण जाद्दहराती सहसा
दूरद्दचििाणी, रेद्दडओ, ितामानपिे अद्दण िाढमया प्रमाणात अंतरजा यांसारख्या
माध्यमांद्वारे द्दितररत के्या जातात. जाद्दहराती ऄनेकदा ऄंकनामध्ये मोज्या जातात
(एखाद्या ग्राहका ा द्दकती िेळा जाद्दहराती दाखि्या जातात).
द्दििी प्रसारामध्ये आतर प्रकारच्या जाद्दहराती ऄसतात-कूपन्स, स्पधाा, खेळ ,सूट, मे -
ऄंतभूातप्रस्ताि अद्दण आतर-जे संप्रेषण द्दमश्रणाच्या दुस् या घटकाचा भाग म्हणून समाद्दिष्ट
के े े नाहीत. ग्राहकांना अद्दण संभाव्य ग्राहकांना मिरीत कारिाइ करयायासा ी, मो ्या
खरेदी करयायासा ी अद्दण पुन्हा खरेदी करयायासा ी द्दििी जाद्दहराती द्दिकद्दसत के्या
जातात. ग्राहकांना द्दिद्दिष्ट व्यापारद्दचन्ह अद्दण ईमपादने द्दनिडयायासा ी प्रोमसाद्दहत
करयायासा ी ऄनेक मो ी दुकाने अता ईमपादनांच्या पुढे कूपन ेितात.
प्रायोजकमि अद्दण कायािम एकमेकांसोबत हातद्दमळिणी करतात, कारण व्यापारी संस्था
समाजासा ी काहीतरी ईप ब्ध करून देयायाच्या हेतूने कराराद्वारे सहप्रायोजकमि
स्िीकारतात अद्दण कायािम ि संस्थांिी स्ितः ा सं ग्न करतात. प्रायोजकमिामध्ये
धमाादाय कायािम, िीडापटू, िीडा संघ, प्रेक्षागार, व्यापार कायािम अद्दण पररषदा, स्पधाा,
द्दिष्यिृत्ती, व्याख्याने, मैद्दफ ी अद्दण आ.चा समािेि होतो. द्दििेमयांनी प्रायोजकमिे
काळजीपूिाक द्दनिड ी पाद्दहजेत याची खािी करयायासा ी ते द्दियाक ाप अद्दण कारणांिी
सं ग्न अहेत जे ते द्दिकद्दसत करयायाचा प्रयमन करत ऄस े्या सािाजद्दनक प्रद्दतमेिी
चांग्या प्रकारे व्यिस्थाद्दपत अद्दण धोरणाममकपणे संरेद्दखत अहेत.
िैयद्दिक द्दििी हे द्दिपणनसा ी परस्परसंिादी, सिु्क दृष्टीकोन अहे. ज्यामध्ये खरेदीदार
अद्दण द्दििेता यांचा समािेि होतो. दोन पक्षांमधी परस्परसंिाद िैयद्दिकररमया, दूरध्िनी
द्वारे द्दकंिा ऄन्य तंिज्ञानाद्वारे होउ िकतो. कोणतेही माध्यम िापर े जात ऄस े तरी,
खरेदीदारािी संबंध द्दिकद्दसत करणे ही द्दििेमयाची आच्छा ऄसते.
खरेदीदार अद्दण द्दििेता दोघांचीही ईद्दिष्टे अहेत जी मयांना साध्य करयायाची अिा अहे.
जरी व्यिसाय-ते-व्यिसाय बाजार ऄद्दधक िैयद्दिक द्दििीचा िापर करतात, काही व्यिसाय-
ते-ग्राहक बाजार देखी करतात. तुम्ही कधीही टपरिेऄर पाटी ा ईपद्दस्थत राद्दह्यास
द्दकंिा ऄँमिे प्रद्दतद्दनधीकडून काहीतरी खरेदी के े ऄस्यास, तुम्हा ा िैयद्दिक द्दििीचा
सामना करािा ाग ा ऄसे .
जनसंपका (जस) हे बातम्यांिर सकाराममक प्रभाि टाकून संस्थेची प्रद्दतमा अद्दण ईमपादने
सुधारयायास अद्दण मयाचा प्रचार करयायास मदत करतात. जनसंपका सामग्रीमध्ये िृत्तपि munotes.in

Page 8

जाद्दहरात - I
8 प्रद्दसद्धी, जाद्दहरात, ईमपादन यथायोजन अद्दण प्रायोजकमि यांचा समािेि होतो. संस्था
ईमपादनांचा प्रचार करयायासा ी अद्दण मयांच्या द्दििी प्रयमनांना पूरक म्हणून जस चा िापर
करतात. प्रसाराच्या च्या आतर प्रकारांपेक्षा जस हे सहसा ऄद्दधक तटस्थ अद्दण ईद्दिष्ट मान े
जाते. कारण बरीचिी माद्दहती द्दििेमयापासून स्ितंि ऄस े्या संस्थेद्वारे तयार के ी गे ी
अहे. ऄनेक कंपन्यांमध्ये ऄंतगात जस द्दिभाग ऄसतात द्दकंिा मयांच्यासा ी जनसंपका संधी
िोधयायासा ी अद्दण तयार करयायासा ी जससंस्था भाड्याने घेतात. जसे की, जस हा
कंपनीच्या प्रसार ऄंदाजपिकाचा भाग अहे.
अिेष्टन हा ईमपादनाचा द्दततकाच महमिाचा भाग अहे, कारण अिेष्टन हे ईमपादन काय
अहे; हे ऄगदी कमी िब्दात सांगू िकते. अिेष्टनाचा मुख्य ईिेि ईमपादनाच्या सामग्रीचे
पयाािरणापासून संरक्षण करणे हा अहे, परंतु ते आतर काये देखी करू िकते जसे की;
ग्राहकांना द्दकंमत, घटक अद्दण ईमपादनाचा िापर , व्यापार द्दचन्ह अद्दण ईमपा दन मान्यता,
क्ष िेधून घेणे, खरेदीच्या िेळी स्पधााममक गोंधळातून बाहेर पडणे अद्दण िेिटी ग्राहकांच्या
व्यापार द्दचन्ह द्दनिडी आ.बि माद्दहती देणे.
थेट द्दिपणनामध्ये िैयद्दिक ग्राहकांना थेट िैयद्दिकृत प्रचाराममक साद्दहमय द्दितरीत करणे
समाद्दिष्ट अहे. ग्राहकांनी द्दिया करािी या अिेने ते ग्राहकांपयंत पोहोचयायासा ी संस्थांना
परस्परसंिादी दृद्दष्टकोन प्रदान करते. साद्दहमय मे , सूची, अंतरजा , इ-मे , दूरध्िनी
द्दकंिा थेट-प्रद्दतसाद जाद्दहरातीद्वारे द्दितररत के े जाउ िकते. थेटद्दिपणनाच्या ऄनेक
फायद्यांमध्ये द्दिद्दिष्ट ग्राहकांना यय करयायाची क्षमता, गुंतिणुकीिरी परतािा
(अरओअय) मोजणे अद्दण सिा द्दययत ग्राहकांना ागू करयायापूिी द्दिद्दिध धोरणांची
चाचणी घेणे यांचा समािेि होतो. तथाद्दप, थेट द्दिपणन खूप ऄनाहूत अहे अद्दण बरेच ग्राहक
मयांच्यापयंत पोहोचयायाच्या प्रयमनांकडे दु ाक्ष करू िकतात.
ऄंकद्दचन्हीयद्दिपणन ही ईमपादने, सेिा, संस्था अद्दण व्यापार द्दचन्हाचा प्रचार अद्दण द्दिपणन
करयायासा ी ऄंकद्दचन्हीय साधन िापरयायासा ी एक छिी संज्ञा अहे. ग्राहक अद्दण
व्यिसाय ऄंकद्दचन्हीय संप्रेषणािर ऄद्दधक ऄि ंबून ऄस्याने ऄंकद्दचन्हीय द्दिपणनाची
ििी अद्दण महत्त्ि िाढ े अहे. या प्रकरणाच्या थेट द्दिपणन द्दिभागात अधीच दोन
ऄंकद्दचन्हीय साधनांची चचाा के ी अहे: इमे अद्दण भ्रमणध्िनी द्दिपणन, जे दोन्ही
श्रेणींमध्ये बसतात. हा द्दिभाग ऄंकद्दचन्हीय द्दिपणन संसाधनांमधी आतर अिश्यक
साधनांिर चचाा करे : संकेत स्थळे, सामग्री द्दिपणन अद्दण िोध -आंद्दजन आष्टतमीकरण
(िोआंआ), अद्दण समाजमाध्यम द्दिपणन.
१.३ एत्िसं ची िैत्िष्ट्ये ऄमेररकन जाद्दहरातदार संस्थांच्या संघटनेच्या व्याख्येनुसार, जाद्दहरात, थेट मे ,
समाजमाध्यम, टेद्द द्दिपणन अद्दण द्दििी प्रसार यासारख्या साधनांचे एकिीकरण करून,
तुम्ही स्पष्टता, सातमय अद्दण जास्तीत जास्त संप्रेषण प्रभाि प्रदान करता.

munotes.in

Page 9

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
9 अ. चांगले पररणाम प्राप्त करणे:
द्दिपणन संप्रेषणाच्या पारंपाररक दृष्टीकोनातून, व्यिसाय अद्दण मयांच्या संस्था जाद्दहराती,
िृत्तपि संबंध, थेट द्दिपणन अद्दण द्दििी प्रचारासा ी स्ितंि मोद्दहमा अखतात. एकाद्दममक
मोद्दहमा एकमेकांना मजबूत करयायासा ी अद्दण द्दिपणन पररणामकारकता सुधारयायासा ी
समान संिाद साधने िापरतात. एकाद्दममक मोद्दहमेत, तुम्ही ईमपादना द्दिषयी जागरूकता
िाढियायासा ी अद्दण द्दििी िाढीसा ी मागा प्रदान करयायासा ी जाद्दहराती िापरू िकता.
िृत्तपि प्रद्दसद्धी अद्दण िैद्दिष्ट्यपूणा ेखांमध्ये समान माद्दहती संप्रेषण करून, तुम्ही
जाद्दहरातींमधी संदेि ऄद्दधक मजबूत करता. मयानंतर तुम्ही जाद्दहराती द्दकंिा िृत्तपि
मोद्दहमेती चौकिीचा पा पुरािा करयायासा ी अद्दण ऄद्दधक माद्दहतीसह संभाव्यता प्रदान
करयायासा ी थेट मे द्दकंिा इमे िापरू िकता. मया संभािनांना ग्राहकांमध्ये रूपांतररत
करयायात मदत करयायासा ी , तुम्ही थेट द्दििी करयायासा ी टेद्द द्दिपणन िापरू िकता
द्दकंिा द्दििी गटाच्या भेटी घेउ िकता. फेसबुक अद्दण ट्द्दिटर सारख्या सामाद्दजक माध्यम
स्थानािर सद्दिय ऑन ाइन ईपद्दस्थती तुमच्या ग्राहक पायापयंत पोहोचयायासा ी
साधनांचा अणखी एक संच प्रदान करते.
ब. संपूणथ प्रणालीमध्ये सर्थनिील सुसंगतता:
एकाद्दममक मोद्दहमेत, द्दभन्न साधने समान सजानिी ईपचार दिाितात. प्रमयेक संप्रेषणाती
मथळे, प्रमुख िाक्ये अद्दण प्रद्दतमांची पुनरािृत्ती करून, तुम्ही खािी करता की प्रमयेक िेळी
मोद्दहमेती एक घटक पाहता संभाव्य अद्दण ग्राहकांना सुसंगत संदेि प्राप्त होतात.
सजानिी सुसंगतता संभाव्यतेने समान संदेि पाहयायाची द्दकंिा ऐकयायाची संख्या िाढिून
मूळ मोद्दहमेच्या क्पने ा बळकट करयायात मदत करते. ऄनेक िेगिेगळ्या प्रणा ीद्वारे
सातमयाने काम करून, तुम्ही तुमच्या व्यिसायाचे नाि, व्यापार द्दचन्ह, प्रस्ताि, अकषाक
िीषाक द्दकंिा आतर संदेिांबि ऄद्दधक चांग्या प्रकारे जागरूकता द्दनमााण करू िकता.
क. एकूण खचथ बचत:
तुमच्या एकाद्दममक मोद्दहमेती सजानिी सातमय तुमचे पैसे िाचिू िकते. समान प्रद्दतमा
िापरून अद्दण िेगिेगळ्या माध्यमांसा ी समान प्रत स्िीकारून, तुम्ही मसुदा- ेखन,
संक्पन अद्दण छायाद्दचिण खचा कमी करता. दूरद्दचििाणी , यूट्यूब अद्दण फेसबुक
सारख्या ऄनेक माध्यमांमध्ये महाग दृक द्दनद्दमात ईमपादन िापर े जाउ िकते. जर तुम्ही
बाय ग संप्रेषण पुरि ादारांसोबत काम करत ऄसा , तर तुम्ही स्ितंि तज्ञ संस्थांऐिजी
एकाद्दममक संप्रेषण सेिा देणा् या एकाच व्यिसाय संस्थेच्या सोबत काम करून संस्थेिरी
फी कमी करू िकता.
ड. ग्राहकांच्या पसंतीनुसार संरेत्खत करणे:
एकाद्दममक मोहीम तुम्हा ा ग्राहकांना मयांच्या पसंतीच्या स्िरूपात माद्दहती प्रदान करयायात
मदत करते. ग्राहक अद्दण व्यािसाद्दयक ग्राहक इमे , थेट मे , मजकूर संदेि द्दकंिा दूरध्िनी
द्वारे ईमपादन माद्दहती प्राप्त करू आद्दच्छत ऄस्यास ते द्दनद्ददाष्ट करू िकतात. ज्या ग्राहका
पयंत तुम्ही थेट पोहोचत नाही ते तुमच्या छापी जाद्दहराती पाहून द्दकंिा तुमच्या रेद्दडओ munotes.in

Page 10

जाद्दहरात - I
10 अद्दण दूरद्दचििाणी जाद्दहराती ऐकून तुमच्या मोद्दहमेचा फायदा घेउ िकतात. एकीकरण हे
सुद्दनद्दित करते की ग्राहक अद्दण संभाव्य ग्राहकांना सिा संप्रेषणांमध्ये समान माद्दहती प्राप्त
होते. तुम्ही तुमची िेबसाआट संक्पन अद्दण सामग्री आतर संप्रेषणांसह एकद्दित करून
ईमपादन माद्दहतीसा ी अंतरजा िोधणा् या ग्राहकांच्या गरजा देखी पूणा करू िकता.
१.४ एत्िसं त्नयोर्न प्रत्िया पायऱ्या एद्दिसं द्दनयोजनप्रद्दियेत समाद्दिष्ट ऄस े्या पाय्या:
पायरी १. त्िपणन योर्नेचे पुनरािलोकन:
प्रचाराममक कायािम द्दिकद्दसत करयायापूिी, कंपनीची (द्दकंिा व्यापारद्दचन्हाची) सध्याची
द्दस्थती बाजारात कु े अहे, ती कु े जायची अहे अद्दण द्दतथपयंत पोहोचयायाची योजना
किी अहे हे समजून घेणे महत्त्िाचे अहे. द्दिपणन अराखडा हा एक ेखी दस्तऐिज अहे
जो संपूणा द्दिपणन धोरण अद्दण संस्था, द्दिद्दिष्ट ईमपादन क्षेि द्दकंिा व्यापार द्दचन्हासा ी
द्दिकद्दसत के े्या कायािमाचे िणान करतो.
त्िपणन योर्नेत खालील मूलभूत घटक समात्िष्ट होते:
१. तपिी िार पररद्दस्थती द्दिश्लेषण ज्यामध्ये ऄंतगात द्दिपणन ेखापररक्षण अद्दण
बाजाराती स्पधाा अद्दण पयाािरणीय घटकांचे बाय ग द्दिश्लेषण ऄसते.
२. द्दिद्दिष्ट द्दिपणन ईद्दिष्टे जी द्ददिा, द्दिपणन द्दियाक ापांसा ी एक चौकटबद्ध िेळ अद्दण
कायाप्रदिान मोजयायासा ी एक यंिणाप्रदान करतात.
३. द्दिपणन योजना अद्दण कायािम, ज्यामध्ये द्दिपणन द्दमश्रणच्या चार घटकांसा ी यय
बाजार (चे) द्दनणाय अद्दण योजनांची द्दनिड समाद्दिष्ट ऄसते.
४. द्दिद्दिष्ट काये अद्दण जबाबदा्या द्दनद्दित करणे यासह द्दिपणन धोरणाची ऄंम बजािणी
करयायासा ी एक कायािम.
५. कायाप्रदिानाचे द्दनरीक्षण अद्दण मू्यमापन अद्दण ऄद्दभप्राय प्रदान करयायासा ी एक
प्रद्दिया जेणेकरून योग्य द्दनयंिण राख े जाउ िकते अद्दण द्दिपणन धोरण द्दकंिा
डािपेचांमध्ये अिश्यक बद के े जाउ िकतात.
प्रचाराममक कायािम हा द्दिपणन धोरणाचा ऄद्दिभाज्य भाग अहे. एकूणच द्दिपणन
कायािमात जाद्दहरातींच्या भूद्दमकेची अद्दण आतर प्रचाराममक द्दमश्रण घटकांची क्पना
येइ .
पायरी २. प्रचाराममक कायथिम पररत्स्थतीचे त्िश्लेषण:
प्रचार योजना द्दिकद्दसत करयायाची पुढी पायरी म्हणजे पररद्दस्थतीचे द्दिश्लेषण करणे.
पररद्दस्थतीच्या द्दिश्लेषणामध्ये ऄंतगात द्दिश्लेषण अद्दण बाय ग द्दिश्लेषण यांचा समािेि होतो.
ऄंतगात द्दिश्लेषण ईमपादन/सेिा प्रस्ताि अद्दण स्ितः व्यिसाय संस्थेचा समािेि ऄस े्या
संबंद्दधत क्षेिाचे मू्यांकन करते. munotes.in

Page 11

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
11 व्यिसाय संस्थेची क्षमता अद्दण यिस्िी प्रचाराममक कायािम द्दिकद्दसत अद्दण ऄंम ात
अणयायाची क्षमता , प्रचार द्दिभागाची संघटना अद्दण मागी कायािमांचे यि अद्दण ऄपयि
यांचे पुनराि ोकन के े जाते.
द्दिश्लेषण प्रचाराममक काये करयायासा ी सापेक्ष फायदे अद्दण तोटे यांचा ऄभ्यास करते.
ईदाहरणाथा, ऄंतगात द्दिश्लेषण ऄसे दिािू िकते की व्यिसाय संस्थेचे प्रचाराममक
कायािमाच्या द्दिद्दिष्ट क्षेिांचे द्दनयोजन, ऄंम बजािणी अद्दण व्यिस्थापन करयायास सक्षम
नाही.
ऄसे ऄस्यास, जाद्दहरात संस्था द्दकंिा आतर काही प्रचाराममकसुद्दिधा देणा्यांकडून मदत
घेणे िहाणपणाचे रे . जर संस्था अधीच जाद्दहरात संस्थािापरत ऄसे , तर संस्थेच्या
कामाच्या गुणित्तेिर अद्दण भूतकाळाती अद्दण/ितामान मोद्दहमेद्वारे प्राप्त झा े्या
पररणामांिर क्ष केंद्दित के े जाइ .
ऄंतगात द्दिश्लेषणाचा दुसरा पै ू म्हणजे प्रद्दतमेच्या दृष्टीकोनातून व्यिसाय संस्थेचे द्दकंिा
व्यापार द्दचन्हाची ताकद अद्दण कमकुितपणाचे मू्यांकन करणे. ते ब्याचदा, व्यिसाय
संस्थेची प्रद्दतमा बाजारात अणते मयाचा प्रचार कायािमािर क्षणीय पररणाम होतो.
ऄंतगात द्दिश्लेषणाचा अणखी एक पै ू म्हणजे ईमपादन द्दकंिा सेिेच्या प्रद्दतस्पध्यांच्या
तु नेत सापेक्ष सामर्थया अद्दण कमकुितपणा, ऄद्दद्वतीय द्दििी गुण द्दकंिा फायदे, मयाची
द्दकंमत, क ाममक रचना , अिेष्टन यांचे मू्यांकन करणे, जे सजानिी कमाचा्यांना व्यापार
द्दचन्हासा ी जाद्दहरात संदेि द्दिकद्दसत करयायास मदत करते.
बाय ग द्दिश्लेषण मयाचे क्ष व्यिसाय संस्थेचेचे ग्राहक, बाजार द्दिभाग, संस्थापन योजना
अद्दण स्पधाकांिर केंद्दित करते. बाय ग द्दिश्लेषणाचा महत्त्िाचा भाग म्हणजे ग्राहकांची िैद्दिष्ट्ये
अद्दण खरेदी पद्धती, मयांची द्दनणाय प्रद्दिया अद्दण मयांच्या खरेदी द्दनणायांिर पररणाम करणारे
घटक यांचा तपिी िार द्दिचार करणे.
ग्राहकांच्या धारणा अद्दण दृष्टीकोन, जीिनिै ी अद्दण खरेदीचे द्दनणाय घेताना िापर्या
जाणा्या द्दनकषांकडे देखी क्ष द्दद े पाद्दहजे. यापैकी काही प्रश्ांची ईत्तरे देयायासा ी
द्दिपणन संिोधन ऄभ्यास अिश्यक अहेत.
बाय ग द्दिश्लेषणाचा मुख्य घटक म्हणजे बाजाराचे मू्यांकन. द्दिद्दिध बाजार द्दिभागांच्या
अकषाणाचे मू्यमापन करणे अिश्यक अहे अद्दण कोणमया द्दिभागांना यय करायचे
याचा द्दनणाय घेत ा गे ा पाद्दहजे. एकदा द्दक्षतबाजारपे द्दनिड्यानंतर, ईमपादनाची
द्दस्थती किी ऄसािी ? ग्राहकांच्या मनात मयाची कोणती प्रद्दतमा द्दकंिा स्थान ऄसािे? हे
रियायािर भर द्दद ा जाइ .
प्रचाराममक कायािम पररद्दस्थती द्दिश्लेषणाच्या बाय ग टप्पप्पयात प्रमयक्ष अद्दण ऄप्रमयक्ष दोन्ही
स्पधाकांची सखो तपासणी देखी समाद्दिष्ट अहे. एकूणच द्दिपणन पररद्दस्थतीच्या
द्दिश्लेषणामध्ये स्पधाकांचे द्दिश्लेषण के े जात ऄसताना, या टप्पप्पयािर प्रचाराममक पै ूंिर
ऄद्दधक क्ष द्दद े जाते. munotes.in

Page 12

जाद्दहरात - I
12 व्यिसाय संस्थेचे प्राथद्दमक प्रद्दतस्पधी; मयांची द्दिद्दिष्ट सामर्थये अद्दण कमकुितपणा; मयांचे
द्दिभाजन, यय अद्दण द्दस्थती धोरण ; अद्दण ते िापरत ऄस े्या प्रचाराममक धोरणेयािर
क्ष केंद्दित के े जाते. मयांच्या प्रचाराममक ऄंदाजपिकाचा अकार अद्दण िाटप, मयांची
माध्यमे, धोरणे अद्दण ते बाजारपे ेत पा ित ऄस े े संदेि यांचाही द्दिचार के ा पाद्दहजे.
पायरी ३. संप्रेषण प्रत्ियेचे त्िश्लेषण:
या टप्पप्पयात कंपनी द्दतच्या यय बाजारपे ेत ग्राहकांिी प्रभािीपणे संिाद कसा साधू िकते
हे जाणून घेणे समाद्दिष्ट अहे. यामध्ये द्दिद्दिध स्त्रोत, संदेि अद्दण माध्यम घटकांच्या
िापरासंबंधी संप्रेषण द्दनणायाचा समािेि अहे. यामध्ये द्दिद्दिध प्रकारच्या जाद्दहरातींच्या
संदेिांचे ग्राहकांिर होणारे पररणाम अद्दण ते ईमपादन द्दकंिा व्यापार द्दचन्हासा ी योग्य
अहेत की नाही याचे द्दिश्लेषण समाद्दिष्ट अहे.
प्रचाराममक द्दनयोजन प्रद्दियेच्या या टप्पप्पयाचा एक महत्त्िाचा भाग म्हणजे संिादाची ध्येय
अद्दण ईद्दिष्टे स्थाद्दपत करणे. संप्रेषणाची ईद्दिष्टे व्यिसाय संस्थे ा मयाच्या प्रचाराममक
कायािमांद्वारे काय साध्य करायचे अहे याचा संदभा देतात. रसे को ीने ५२ संभाव्य
जाद्दहरात ईद्दिष्टे ओळख ी अहेत.
संप्रेषण ईद्दिष्टांमध्ये एखादे ईमपादन अद्दण मयाचे गुणधमा द्दकंिा फायदे याबि जागरूकता
द्दकंिा ज्ञान द्दनमााण करणे, प्रद्दतमा तयार करणे द्दकंिा ऄनुकू िृत्ती, प्राधान्ये द्दकंिा खरेदी
हेतू द्दिकद्दसत करणे यांचा समािेि ऄसू िकतो.
पायरी ४. अंदार्पत्रक त्नधाथरण:
ऄंदाजपिक रिताना , दोन मू भूत प्रश् द्दिचार े पाद्दहजेत ज्यामध्ये प्रचार कायािमाची
द्दकंमत काय ऄसे ? या द्दनधीचे िाटप कसे होणार? ऄंदाजपिक द्दनधाारण प्रद्दियेमध्ये
द्दिद्दिध ऄथासंक्पीय दृद्दष्टकोन द्दनिडणे अद्दण मयांचे एकिीकरण करणे समाद्दिष्ट अहे. या
टप्पप्पयािर, ऄंदाजपिक ऄनेकदा तामपुरते ऄसते. द्दिद्दिष्ट प्रचाराममक द्दमश्रण धोरणे
द्दिकद्दसत होइपयंत ते ऄंद्दतम के े जाउ िकत नाही.
पायरी ५. एकात्ममक त्िपणन संप्रेषण कायथिम त्िकत्सत करणे:
या टप्पप्पयािर, प्रमयेक घटकाची भूद्दमका अद्दण महत्त्ि अद्दण मयांचे एकमेकांिी समन्िय
याद्दिषयी द्दनणाय घेत े जातात. प्रमयेक प्रचाराममक द्दमश्रण घटकाचे स्ितःची ईद्दिष्टे अद्दण
मयांना पूणा करयायासा ी ऄंदाजपिक अद्दण धोरण ऄसते.
प्रचाराममक कायािमांच्या ऄंम बजािणीसा ी द्दनणाय घेणे अद्दण द्दियाक ाप करणे
अिश्यक अहे. कायाप्रदिानाचे मू्यांकन करयायासा ी अद्दण अिश्यक बद करयायासा ी
प्रद्दिया द्दिकद्दसत के्या जातात.
जाद्दहरात कायािमाच्या दोन महत्त्िाच्या बाबी म्हणजे संदेि अद्दण माध्यम धोरणाचा
द्दिकास. संदेि द्दिकास, ज्या ा ब्याचदा सजानिी योजना म्हणून संबोध े जाते, मयात
मू भूत अिाहन अद्दण जाद्दहरातदार द्दययत प्रेक्षकांना जो संदेि देउ आद्दच्छतो, ते द्दनद्दित
करणे होय. munotes.in

Page 13

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
13 माध्यम रणनीतीमध्ये द्दययत प्रेक्षकांपयंत जाद्दहरात संदेि द्दितरीत करयायासा ी कोणती
संप्रेषण माध्यमे िापर े जाती हे द्दनधााररत करणे समाद्दिष्ट अहे. कोणमया प्रकारची
माध्यमे िापर ी जाती (ईदा. िृत्तपि माद्दसके, रेद्दडओ, दूरदिान, द्दब बोडा आ.) तसेच
द्दिद्दिष्ट माद्दसके द्दकंिा दूरद्दचििाणी कायािम यासारख्या द्दिद्दिष्ट माध्यमांच्या द्दनिडीबाबत
द्दनणाय घेणे अिश्यक अहे.
या कायाासा ी माध्यम पयाायांचे फायदे अद्दण मयाादा, खचा अद्दण संदेि प्रभािीपणे यय
बाजारापयंत पोहोचद्दियायाची क्षमता यांचे काळजीपूिाक मू्यांकन करणे अिश्यक अहे.
एकदा संदेि अद्दण माध्यम रणनीती द्दनद्दित के्यािर, मयांची ऄंम बजािणी करयायासा ी
पाि े ईच ी पाद्दहजेत. ब्याचदा मो ्या कंपन्या मयांच्या संदेिांचे द्दनयोजन अद्दण
द्दनद्दमाती करयायासा ी अद्दण मयांच्या जाद्दहराती घेउन जाणा्या माध्यमांचे मू्यांकन अद्दण
खरेदी करयायासा ी जाद्दहरात संस्था द्दनयुि करतात.
तथाद्दप, बहुतेक जाद्दहरातसंस्था जाद्दहराती द्दिकद्दसत करताना अद्दण माध्यम द्दनिडताना
मयांच्या ग्राहकािी जमिून घेउन काम करतात, कारण जाद्दहरातदारच िेिटी सजानिी
काया अद्दण माध्यम योजना मंजूर करतात (अद्दण मयासा ी पैसे देतात).
पायरी ६. मागथदिथन, मूल्यमापन आत्ण त्नयंत्रण:
हा टप्पपा प्रचाराममक कायािम संप्रेषणाची ईद्दिष्टे द्दकती चांग्या प्रकारे पूणा करत अहे ;
अद्दण व्यिसाय संस्थे ा एकूण द्दिपणन ईद्दिष्टे पूणा करयायात मदत करत अहे, हे द्दनधााररत
करतो. हा टप्पपा व्यि स्थापकांना प्रचाराममक कायािमाच्या पररणामकारकते बि सतत
ऄद्दभप्राय प्रदान करयायासा ी योद्दज े ा अहे, जो मयानंतरच्या प्रचाराममक द्दनयोजन अद्दण
धोरण द्दिकासासा ी पाया म्हणून िापर ा जातो.
१.५ एत्िसं मध्ये र्ात्हरातींची भूत्मका जाद्दहरात हा एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचा एक महत्त्िाचा घटक अहे. तुमचा व्यिसाय,
ईमपादन द्दकंिा तुम्ही देत ऄस े्यासेिांबि बो णे हे मयात समाद्दिष्ट अहे. कंपनीच्या
यिामध्ये जाद्दहरात अद्दण द्दिपणन हे महत्त्िाचे घटक अहेत. ते एकमेकाद्दििाय िापरता येत
नाही.
हे मू त: एखादे ईमपादन द्दकंिा सेिा ऄसणे अद्दण ते खरेदी करयायाची ग्राहकाची गरज द्दकंिा
समज े ी आच्छा द्दनमााण करणे याहेतूने प्रेररत ऄसते. ईमपादन ऄद्दस्तत्त्िात अहे, ते
ग्राहकांसा ी कसे मू्यिान ऄसे द्दकंिा मयांच्याकडे ते ऄस्यामुळे मयांचे जीिन कसे सोपे
होइ अद्दण मयांनी ते मिररत का द्दिकत घ्यािे याचे स्पष्टीकरण देयायासा ी संदेिाची रचना
के े ी ऄसते.
हे धोरणाती ितुाळाच्या फि एका तुकड्याच्या बरोबरीचे अहे. या सिा घटकांनी केिळ
स्ितंिपणे काया के े पाद्दहजे ऄसे नाही तर मयांनी मो ्या ईद्दिष्टासा ी एकि काम के े
पाद्दहजे. अजच्या ऄद्दतसंपृि, द्दिस्कळीत माध्यम दृद्दष्टकोनामध्ये, तोंडी द्दिपणन हा ऄनेक munotes.in

Page 14

जाद्दहरात - I
14 जाद्दहरातदारांच्या द्दिपणन द्दमश्रणाचा िाजिी भाग अहे. जाद्दहरात म्हणजे एखाद्याच्या
िस्तूंचे "प्रदिान" करणे. ते पूणापणे द्दनद्दष्िय अहे.
हा द्दिपणनाचा ऄसा एकच पै ू अहे, ज्यामध्ये व्यिसाय, ईमपादन द्दकंिा ोकांसा ी देउ
के े्या सेिेबि माद्दहतीचा प्रसार समाद्दिष्ट अहे. धोरण द्दनद्दितपणे येथे एक महत्त्िाचा
भाग अहे, कारण िापरयायासा ी ऄनेक मागा अहेत. द्दिपणन धोरणासा ी योग्य ऄस्यास
जाद्दहरात द्दिपणनासा ी चांग ी सेिा देउ िकते. कंपनीच्या ईमपादनांचे द्दकंिा सेिेचे
द्दिपणन करयायाचा हा एक मागा अहे. जाद्दहरात ही यिस्िी व्यिसायाची गुरुद्दक् ी अहे.
प्रसारमाध्यमे पूिीसारखे राद्दह े े नाही. प्रसारमाध्यमे नाटकीयररमया बद ी अहेत.
जाद्दहरातीमुळे व्यापारद्दचन्हाबि जागरूकता द्दनमााण होते, ज्यामुळे द्दिश्वास अद्दण
द्दिश्वासाहाता द्दनमााण होते. ऄथाात, ते ऄद्दधक खरेदीमध्ये रूपांतररत होते.
जाद्दहरात अद्दण प्रचारव्यिस्थापक ग्राहक द्दकंिा संप्रेषणमाध्यमांच्या प्रद्दतद्दनधींना
भेटयायासा ी प्रिास करू िकतात. काही िेळा, जनसंपका व्यिस्थापक द्दििेष स्िारस्य गट
द्दकंिा सरकारी ऄद्दधका्यांना भेटयायासा ी प्रिास करतात. द्दिद्दिध प्रकारच्या जनसंिादाद्वारे
मया ोकांपयंत पोहोचतात. दैनंद्ददन जीिनात, ोक द्दिद्दिध प्रकारच्या जाद्दहरातींच्या
संपकाात येतात.
जाद्दहरात ट्रोजन तुमच्या पा ीमागे जाद्दहरात सव्हारिी गुप्त संबंध बनितात, मौ्यिान जाळे
क्षमता िापरतात अद्दण तुमच्या माद्दहतीच्या सुरद्दक्षततेिी तडजोड करू िकतात. या
"जाद्दहरात-द्दिषाणू" च्या निीनतम अिृत्त्या पूणा गुप्तपणे काया करतात अद्दण यंिणेच्या प्रगत
ज्ञानाद्दििाय मयांना िोधणे जिळजिळ ऄिक्य अहे.
१.६ सारांि तंिज्ञानाच्या द्दिकासामुळे अद्दण सामाद्दजक नेटिक्साच्या िाढमया ोकद्दप्रयतेमुळे,
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण हे सांगणे अद्दण द्दििी करणे या कडून ऐकणे अद्दण द्दिकणे
याकडे िळ े अहे. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण िेळ िाचिते जी सिोत्तम द्दिपणन साधन
िोधयायात ऄनेकदा गमाि े जाते.
िाश्वततेसा ी एद्दिसं साधनांचा िापर व्यिसाया ा ईमपादन ईपभोग मू्य, द्दनमााण करयायात
सक्षम करते; म्हणजेच ग्राहकांसा ी पुरेिी माद्दहती अद्दण द्दटकाउ ईमपादनांची गरज,
जाणूनबुजून अद्दण चांग्या प्रकारे खरेदीचे द्दनणाय, खरेदी आमयादी. एकाद्दममक द्दिपणन
संप्रेषणामध्ये कमीत कमी खचाात ग्राहकांमध्ये व्यापार द्दचन्हाद्दिषयी दीघाकाळ जागरूकता
द्दनमााण करयायाचा मागा ऄंतभूात अहे.
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण मो ्या प्रेक्षकांपयंत ईमपादन संदेि संप्रेषण करयायात ऄद्दिभाज्य
भूद्दमका बजािते. यािरून ऄसे रि े जाउ िकते की एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण ही
व्यापार नाि दृढ करणे अद्दण ते द्दटकिून ेिणे यासा ीची मू भूत गरज अहे. एकाद्दममक
द्दिपणन संप्रेषणामध्ये ोकांना व्यापारद्दचन्हाद्दिषयी माद्दहती िापरयायात येणारी साधने द्दकंिा
घटक एकि करणे समाद्दिष्ट अहे. munotes.in

Page 15

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
15 ईमपादनाच्या गुणधमांद्दिषयी संिाद साधताना, एकाद्दममक दृष्टीकोन अिश्यक अहे. म्हणून,
ईमपादनाद्दिषयी जागरूकता करू आद्दच्छणा्या संस्थेने मयांच्या संप्रेषण प्रद्दियेस न द्दिसरता
एकाद्दममक के े पाद्दहजे. एकाद्दममक द्दिपणनसंप्रेषणद्दिपणनाच्या पारंपाररक मागांपेक्षा जास्त
प्रभािी अहे; कारण ते केिळ निीन ग्राहक द्दजंकयायािरच क्ष केंद्दित करत नाही, तर
मयांच्यािी दीघाका ीन सुदृढ नातेसंबंध देखी द्दटकिून ेिते.
१.७ स्िाध्याय (अ) खालील िाक्ये चूक त्क बरोबर ते सांगा.
१. द्दिपणकांनी एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची संक्पना स्िीकार्यामुळे, मयांनी मुख्यतः
माध्यम जाद्दहरातींिर व्यि होयायास सुरुिात के ी. (चूक द्दकंिा बरोबर)
२. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण दृष्टीकोन केंिीकृत संदेिन कायाासा ी कॉ करते
जेणेकरुन कंपनी जे काही बो ते अद्दण करते ते सिा एक समान बाब अद्दण
द्दस्थतीद्दिषयी सांगते. (चूक द्दकंिा बरोबर)
३. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण (एद्दिसं) चे ईद्दिष्ट हे दोन्ही ऄ्प-मुदतीचे अद्दथाक ईमपन्न
अद्दण दीघाका ीन व्यापार नाि अद्दण भागधारक मू्य तयार करणे अहे. (चूक द्दकंिा
बरोबर)
४. जाद्दहरातींच्या गैर-िैयद्दिक स्िरूपाचा ऄथा ऄसा अहे की संदेि प्राप्तकमयााकडून
मिररत ऄद्दभप्राय द्दमळद्दियायासा ी सामान्यतः पुरेिी संधी ऄसते. (चूक द्दकंिा बरोबर)
५. प्रचाराच्या आतर प्रकारांपेक्षा प्रद्दसद्धीचा फायदा म्हणजे मयाची द्दिश्वासाहाता. (चूक द्दकंिा
बरोबर)
६. एद्दिसं/द्दनयोजन प्रद्दियेती पद्दह ी पायरी म्हणजे द्दिपणन योजना अद्दण ईद्दिष्टांचे
पुनराि ोकन करणे. (चूक द्दकंिा बरोबर)
७. ऄमेररकन द्दिपणक संघटनेच्या द्दिपणनाच्या व्याख्येनुसार, खा ी पैकी कोणते
द्दिधान समय अहे?
ऄ. बहुतेक द्दििेते मयांच्या ग्राहकांिी एक-िेळची देिाणघेिाण द्दकंिा व्यिहार िोधत
अहेत.
ब. ईमपादन-चाद्द त कंपन्यांचे क्ष मयांच्या ग्राहकांिी संबंध द्दिकद्दसत करणे अद्दण
द्दटकिणे यािर अहे.
क. यिस्िी कंपन्या ओळखतात की मयांच्या ग्राहकांना मू्य द्दनमााण करणे अद्दण
द्दितररत करणे ऄमयंत महमिाचे अहे.
ड. ग्राहकांिी नातेसंबंध द्दिकद्दसत करयायात द्दिपणन महत्त्िाची भूद्दमका बजाित
ऄस े तरी ते द्दटकिून ेियायात मदत होत नाही. munotes.in

Page 16

जाद्दहरात - I
16 आ. व्याख्येनुसार, द्दिपणन व्यिहारामध्ये पैिाची देिाणघेिाण समाद्दिष्ट ऄसते.
८. थेट द्दिपणन, जनसंपका अद्दण द्दििी प्रसारसारख्या आतर प्रचाराममक घटकांसह
जनसंपका जाद्दहराती एकि करयायाची प्रद्दिया काय म्हणून ओळख ी जाते?
ऄ. माध्यम द्दिखंडन.
ब. सूयम द्दिपणन.
क. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण
ड. सामाद्दजक माध्यमे
आ. ऄंकद्दचन्हीय जाद्दहरात
९. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण कायािमाचे प्राथद्दमक ध्येय अहे-----
ऄ. कंपनीचे संपूणा द्दिपणन अद्दण प्रचाराममक द्दियाक ाप मयांच्या ग्राहकांसमोर एक
सुसंगत, एकद्दित प्रद्दतमा प्रक्षेद्दपत करणे.
ब. ईमपादनाच्या द्दितरणाचे सिा पै ू द्दनयंद्दित करणे.
क. प्रामुख्याने जनसंपका जाद्दहरातींद्वारे ग्राहकांिी संिाद साधणे.
ड. द्दितरण प्रणा ी मधी सिा प्रणा ी भागीदारांिर पूणा द्दनयंिण ेिणे अद्दण
ग्राहकांमध्ये निीन ईमपादनाच्या प्रसाराचा िेग करणे.
आ. द्दिपणनाद्वारे एक मजबूत द्दितरण जाळे तयार करणे जे कोणमयाही स्पधे ा
ऄद्दस्थर करयायास सक्षम ऄसे .
१०. जाद्दहरात प्रद्दसद्धी चा सिाात प्रद्दसद्ध अद्दण सिााद्दधक चद्दचा ा जाणारा प्रकार अहे-
ऄ. िैयद्दिक द्दििी.
ब. द्दििी प्रसार.
क. थेटद्दिपणन.
ड. जाद्दहरात.
आ. प्रद्दसद्धी/जनसंपका.
११. ____________ हे थेट द्दिपणनाचे एक साधन अहे ज्याचा िापर ग्राहकांना थेट
कॉ करयायासा ी के ा जातो अद्दण मयांना ईमपादने अद्दण सेिा द्दिकयायाचा प्रयमन
करतो द्दकंिा मयांना द्दििी नायक म्हणून पाि बनितो.
ऄ. अद्दमष जाद्दहरात
ब. द्दननाद द्दिपणन munotes.in

Page 17

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
17 क. टे ीद्दिपणन
ड. द्दस्िच द्दिपणन
आ. व्यिसाय ते व्यिसाय द्दिपणन
१२. ___________ मध्ये मया द्दिपणन द्दियाक ापांचा समािेि अहे जे ईमपादन खरेदी
करयायासा ी ऄद्दतररि मू्य द्दकंिा प्रोमसाहन प्रदान करतात, जसे की कूपन अद्दण
ाभांि.
ऄ. थेटद्दिपणन
ब. जाद्दहरात
क. जनसंपका
ड. द्दििी प्रोमसाहन
आ. प्रद्दसद्धी
१३. नमुना, कूपन, स्पधाा द्दकंिा स्िीप स्टेक यासारख्या ईमपादनाच्या ऄंद्दतम िापरकमयांना
द्दययत के े्या द्दििी जाद्दहराती _______________ चा भाग अहेत.
ऄ. ग्राहकाद्दभमुख द्दििी प्रोमसाहन.
ब. व्यापार-देणारं द्दििी प्रोमसाहन.
क. द्दननाद प्रचार.
ड. अद्दमष अद्दण द्दस्िच द्दििी जाद्दहरात.
आ. माध्यमाद्वारे सुरू के े ा द्दििी प्रचार.
१४. _________ ओळख े्या प्रायोजकमिासा ी थेट पैसे द्दद े े नाहीत द्दकंिा
चा ि े े संस्था, ईमपादन, सेिा द्दकंिा क्पनेिी संबंद्दधत गैर-िैयद्दिक संप्रेषणाचा
संदभा देते.
ऄ. जाद्दहरात
ब. द्दििी प्रोमसाहन
क. प्रद्दसद्धी
ड. जनसंपका
आ. टे ीद्दिपणन
१५. जेव्हा एखादी संस्था पद्धतिीरपणे योजना अखते अद्दण द्दतची प्रद्दतमा अद्दण द्दत ा
द्दमळा े्या प्रद्दसद्धीचे स्िरूप द्दनयंद्दित अद्दण व्यिस्थाद्दपत करयायाच्या प्रयमनात munotes.in

Page 18

जाद्दहरात - I
18 माद्दहतीचे द्दितरण करते, तेव्हा ती --------- म्हणून ओळख्या जाणा् या कायाात
गुंत े ी ऄसते.
ऄ. द्दननाद द्दिपणन.
ब. प्रद्दतद्दियाममक ऄपप्रचार.
क. अद्दमष अद्दण द्दस्िच द्दिपणन.
ड. जनसंपका.
आ. द्दििी प्रोमसाहन.
(ब) खालील प्रश्ांची थोडक्यात उत्तरे त्लहा.
१. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण (एद्दिसं) पररभाद्दषत करा.
२. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची मुख्य साधने सांगा.
३. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचे महत्त्ि सांगा.
४. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण तयार करयायात कोणमया पाय्या समाद्दिष्ट अहेत?
प्रश्मंर्ुषेची उत्तरे:
१. द्दिपणकांनी एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची संक्पना स्िीकार्यामुळे, मयांनी मुख्यमिे
माध्यम जाद्दहरातींना ईत्तर द्याय ा सुरुिात के ी.
असमय
द्दिपणकांनी एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाची संक्पना स्िीकार्यामुळे, मयांनी मयांच्या
जाद्दहरात संस्थांना प्रामुख्याने माध्यम जाद्दहरातींिर ऄि ंबून न राहता द्दिद्दिध प्रकारच्या
प्रचाराममक साधनांचा िापर करयायास सांगयायास सुरुिात के ी. ब् याच संस्थांनी
पारंपाररक जाद्दहरात संस्थांच्या प ीकडे पाहयायास सुरुिात के ी अद्दण आतर प्रकारच्या
प्रचार तज्ञांचा िापर के ा.
२. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण दृष्टीकोन केंिीकृत संदेिन कायाासा ी कॉ करते
जेणेकरुन कंपनी जे काही बो ते अद्दण करते ते सिा एक समान बाब अद्दण
द्दस्थतीद्दिषयी सांगते.
खरे
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण दृष्टीकोन कंपनीचे सिा द्दिपणन अद्दण प्रचाराममक द्दियाक ाप
बाजारासा ी एक सुसंगत, एकद्दित प्रद्दतमा प्रक्षेद्दपत करयायाचा प्रयमन करतो. हे ओळखते
की कंपनी द्दकंिा ईमपादनासोबतचा प्रमयेक ग्राहकाचा संपका ऄनेक संपका द्दबंदूंिर व्यापार
द्दचन्हाचे िचन पूणा करयायाची, ग्राहक संबंध मजबूत करयायाची अद्दण द्दनष्ठा िाढियायाची
संधी दिािते. munotes.in

Page 19

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
19 ३. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाचे (एद्दिसं) ईद्दिष्ट हे दोन्ही ऄ्प-मुदतीचे अद्दथाक ईमपन्न
अद्दण दीघाका ीनव्यापार नाि अद्दण भागधारक मू्य तयार करणे अहे.
खरे
एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषणाऄिी धोरणाममक व्यापारी प्रद्दिया अहे जी ग्राहक, ग्राहक,
संभािना, कमाचारी, सहयोगी अद्दण आतर द्दययत संबंद्दधत बाय ग अद्दण ऄंतगात प्रेक्षकांसह
समद्दन्ित, मोजता येयायाजोगे, मन िळियायायोग्य व्यापार द्दचन्ह संप्रेषण कायािमांची योजना,
द्दिकास, ऄंम बजािणी अद्दण मू्यांकन करयायासा ी िापर ी जाते. ऄ्पका ीन अद्दथाक
परतािा अद्दण दीघाका ीन व्यापार नाि अद्दण भागधारक मू्य तयार करणे हे दोन्ही
ईद्दिष्ट्ये अहेत.
४. जाद्दहरातींच्या गैर-िैयद्दिक स्िरूपाचा ऄथा ऄसा अहे की संदेि प्राप्तकमयााकडून
मिररत ऄद्दभप्राय द्दमळद्दियायासा ी सामान्यतः पुरेिी संधी अहे.
असमय
जाद्दहरातींच्या गैर-िैयद्दिक स्िरूपाचा ऄथा ऄसा अहे की संदेि प्राप्तकमयााकडून तमकाळ
ऄद्दभप्राय द्दमळयायाची सामान्यत: संधी नसते (प्रमयक्ष-प्रद्दतसाद जाद्दहराती िगळता). म्हणून,
संदेि पा ियायापूिी, जाद्दहरातदाराने प्रेक्षक मयाचा कसा ऄथा ािती अद्दण प्रद्दतसाद
कसा देती याचा द्दिचार के ा पाद्दहजे.
५. प्रचाराच्या आतर प्रकारांपेक्षा प्रद्दसद्धीचा फायदा म्हणजे मयाची द्दिश्वासाहाता.
खरे
ग्राहक सामान्यतः एखाद्या ईमपादन द्दकंिा सेिेबि च्या ऄनुकू माद्दहतीबि कमी
संियिादी ऄसतात जेव्हा ते मयांना द्दनःपक्षपाती समजतात.
६. एद्दिसं/द्दनयोजन प्रद्दियेती पद्दह ी पायरी म्हणजे द्दिपणन योजना अद्दण ईद्दिष्टांचे
पुनराि ोकन करणे.
खरे
एद्दिसं द्दनयोजन प्रद्दियेती पद्दह ी पायरी म्हणजे द्दिपणन योजना अद्दण ईद्दिष्टांचे
पुनराि ोकन करणे. प्रचाराममकयोजना बनियायाअधी , द्दिपणकांनी कंपनी(द्दकंिा व्यापार
द्दचन्ह) को े अहे, बाजाराती द्दतची सध्याची द्दस्थती , ती कु े जायची अहे अद्दण
द्दतथपयंत पोहोचयायाची योजना किी अहे हे समजून घेणे अिश्यक अहे.
७. ऄमेररकन द्दिपणक संघटनेच्या द्दिपणनाच्या व्याख्येनुसार, खा ी पैकी कोणते
द्दिधान समय अहे?
ऄ. बहुतेक द्दििेते मयांच्या ग्राहकांिी एक-िेळची देिाणघेिाण द्दकंिा व्यिहार िोधत
अहेत. munotes.in

Page 20

जाद्दहरात - I
20 ब. ईमपादन-चाद्द त कंपन्यांचे क्ष मयांच्या ग्राहकांिी संबंध द्दिकद्दसत करणे अद्दण
द्दटकिणे यािर अहे.
क. यिस्िी कंपन्या ओळखतात की मयांच्या ग्राहकांना मू्य द्दनमााण करणे अद्दण
द्दितररत करणे ऄमयंत महमिाचे अहे.
ड. ग्राहकांिी नातेसंबंध द्दिकद्दसत करयायात द्दिपणन महत्त्िाची भूद्दमका बजाित
ऄस े तरी ते द्दटकिून ेियायात मदत होत नाही.
आ. व्याख्येनुसार, द्दिपणन व्यिहारामध्ये पैिाची देिाणघेिाण समाद्दिष्ट ऄसते.
८. थेट द्दिपणन, जनसंपका अद्दण द्दििी जाद्दहरात यासारख्या आतर प्रचाराममक घटकांसह
जनसंपका जाद्दहराती एकि करयायाची प्रद्दिया म्हणून ओळख ी जाते
ऄ. माध्यम द्दिखंडन.
ब. सूयम द्दिपणन.
क. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण
ड. सामाद्दजक माध्यमे
आ. ऄंकद्दचन्हीय जाद्दहरात
९. एकाद्दममक द्दिपणन संप्रेषण कायािमाचे प्राथद्दमक ध्येय अहे-------
ऄ. कंपनीचे संपूणा द्दिपणन अद्दण प्रचाराममक द्दियाक ाप मयांच्या ग्राहकांसमोर एक
सुसंगत, एकद्दित प्रद्दतमा प्रक्षेद्दपत करणे.
ब. ईमपादनाच्या द्दितरणाचे सिा पै ू द्दनयंद्दित करणे.
क. प्रामुख्याने जनसंपका जाद्दहरातींद्वारे ग्राहकांिी संिाद साधणे.
ड. द्दितरण प्रणा ी मधी सिा प्रणा ी भागीदारांिर पूणा द्दनयंिण ेिणे अद्दण
ग्राहकांमध्ये निीन ईमपादनाच्या प्रसाराचा िेग करणे.
आ. द्दिपणनाद्वारे एक मजबूत द्दितरण जाळे तयार करणे जे कोणमयाही स्पधे ा
ऄद्दस्थर करयायास सक्षम ऄसे .
१०. पदोन्नतीचा सिाात प्रद्दसद्ध अद्दण सिााद्दधक चद्दचा ा जाणारा प्रकार अहे
ऄ. िैयद्दिक द्दििी.
ब. द्दििी प्रसार.
क. थेटद्दिपणन.
ड. जाद्दहरात.
आ. प्रद्दसद्धी/जनसंपका. munotes.in

Page 21

एकाद्दममक द्दिपणन संज्ञापन
21 ११. ____________ हे थेट द्दिपणनाचे एक साधन अहे ज्याचा िापर ग्राहकांना थेट
कॉ करयायासा ी के ा जातो अद्दण मयांना ईमपादने अद्दण सेिा द्दिकयायाचा प्रयमन
करतो द्दकंिा मयांना द्दििी ीड म्हणून पाि बनितो.
ऄ. अद्दमष जाद्दहरात
ब. द्दननाद द्दिपणन
क. टे ीद्दिपणन
ड. द्दस्िच द्दिपणन
आ. व्यिसाय ते व्यिसाय द्दिपणन
१२. ___________ मध्ये मया द्दिपणन द्दियाक ापांचा समािेि अहे जे ईमपादन खरेदी
करयायासा ी ऄद्दतररि मू्य द्दकंिा प्रोमसाहन प्रदान करतात, जसे की कूपन अद्दण
प्रीद्दमयम.
ऄ. थेटद्दिपणन
ब. जाद्दहरात
क. जनसंपका
ड. द्दििी प्रोमसाहन
आ. प्रद्दसद्धी
१३. नमुना, कूपन, स्पधाा द्दकंिा स्िीपस्टेक यासारख्या ईमपादनाच्या ऄंद्दतम िापरकमयांना
द्दययत के े्या द्दििी जाद्दहराती _______________ चा भाग अहेत.
ऄ. ग्राहकाद्दभमुख द्दििी प्रोमसाहन.
ब. व्यापार-देणारं द्दििी प्रोमसाहन.
क. द्दननाद प्रचार.
ड. अद्दमष अद्दण द्दस्िच द्दििी जाद्दहरात.
आ. माध्यमाद्वारे सुरू के े ा द्दििी प्रचार.
१४. _________ ओळख े्या प्रायोजकमिासा ी थेट पैसे द्दद े े नाहीत द्दकंिा
चा ि े े संस्था, ईमपादन, सेिा द्दकंिा क्पनेिी संबंद्दधत गैर-िैयद्दिक संप्रेषणाचा
संदभा देते.
ऄ. जाद्दहरात
ब. द्दििी प्रोमसाहन munotes.in

Page 22

जाद्दहरात - I
22 क. प्रद्दसद्धी
ड. जनसंपका
आ. टे ीद्दिपणन
१५. जेव्हा एखादी संस्था पद्धतिीरपणे योजना अखते अद्दण द्दतची प्रद्दतमा अद्दण द्दत ा
द्दमळा े्या प्रद्दसद्धीचे स्िरूप द्दनयंद्दित अद्दण व्यिस्थाद्दपत करयायाच्या प्रयमनात
माद्दहतीचे द्दितरण करते, तेव्हा ती --------- म्हणून ओळख्या जाणा् या कायाात
गुंत े ी ऄसते.
ऄ. द्दननाद द्दिपणन.
ब. प्रद्दतद्दियाममक ऄपप्रचार.
क. अद्दमष अद्दण द्दस्िच द्दिपणन.
ड. जनसंपका.
आ. द्दििी प्रोमसाहन.





***** munotes.in

Page 23

23 २
जािहरात
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ जािहरातीचा पåरचय
२.२ जािहरातीची वैिशĶ्ये
२.३ जािहरातीची उÂøांती
२.४ सिøय सहभागी
२.५ जािहरातीचे महßव
२.६ सारांश
२.७ ÖवाÅयाय
२.० उिĥĶे सदर िवभागाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
• जािहरातीची वैिशĶ्ये, उिĥĶे आिण ÿकार िशकून Âया¸या मूलभूत संकÐपना समजून
घेणे.
• जािहरातéची िविवध वैिशĶ्ये आिण सिøय सहभागéचा अËयास करणे.
• जािहरातéची उÂøांती आिण िवपणन िम®णात Âयाची भूिमका अËयासणे.
• Óयावसाियक संÖथा आिण úाहकांना जािहरातीचे फायदे आिण महßव जाणून घेणे.
• िविवध पैलूंवर आधाåरत जािहरातéचे वगêकरण अËयासणे.
२.१ जािहरातéचा पåरचय २.१.१ अथª आिण Óया´या:
जािहरात ही ओळखÐया गेलेÐया ÿायोजकाĬारे सशुÐक घोषणांĬारे एखाīा कÐपना,
चांगÐया वÖतु िकंवा सेवेकडे लोकांचे ल± वेधÁयाची िøया आहे.
जािहरातéमÅये Óयापारी िचÆह (उÂपादन िकंवा सेवा) िकंवा एका वेळी अनेक लोकांपय«त
जािहरात केली जाणारी संÖथा ओळखणारा संदेश Óयापकपणे पसरवÁयासाठी पैसे देणे
समािवĶ असते. संÖथा जािहरातéसाठी वापरत असलेÐया िविशĶ माÅयमांमÅये
दूरिचýवाणी, मािसके, वतªमानपýे, आंतरजाल, थेट मेल आिण रेिडओ यांचा समावेश होतो.
Óयवसाय फेसबुक, Êलॉग, ट्िवटर आिण ĂमणÅवनी उपकरणांसार´या समाज माÅयमांवर munotes.in

Page 24

जािहरात परीचय - I
24 देखील जािहरात करत आहेत. ÿÂयेक माÅयमाचे (दूरिचýवाणी िकंवा मािसके िकंवा
ĂमणÅवनी) वेगवेगळे फायदे आिण तोटे आहेत.
कोटलर¸या मते:
"जािहरात हे एखाīा ओळखÐया गेलेÐया ÿायोजकाĬारे वैयिĉक नसलेले सादरीकरण
आिण कÐपना, वÖतू िकंवा सेवां¸या जािहरातीचे कोणतेही सशुÐक Öवłप आहे."
यूके¸या जािहरात संघटनेनुसार:
"जािहरात हे, सामाÆयतः सशुÐक, िवशेषत: एक िकंवा अिधक लोकांना मािहती देÁयासाठी
आिण/िकंवा ÿभािवत करÁया¸या हेतूने केले जाते असे कोणतेही संÿेषण आहे."
जािहरातीची सोपी (आिण आधुिनक) Óया´या अशी असू शकते-
“लोकांना एखाīा गोĶीबĥल मािहती देÁयासाठी िकंवा काहीतरी खरेदी करÁयासाठी िकंवा
ÿयÂन करÁयासाठी Âयांना ÿभािवत करÁयाचा हेतू असलेला सशुÐक संÿेषण संदेश.”
उदाहरणाथª, ĂमणÅवनी लोकांना ÿवासात सतत रेिडओ सेवा ÿदान करतात तरी
वेगवेगÑया बाजारामÅये úहण±मता वेगवेगळी असू शकते. रेिडओ, मािसके आिण
वतªमानपýे देखील सहज हातांतून नेÁयाजोगे आहेत. लोकांकडे एकापे±ा जाÖत रेिडओ
आहेत, परंतु ÿÂयेक बाजारा मÅये इतकì रेिडओ Öथानके आहेत कì सवª लिàयत
úाहकांपय«त पोहोचणे कठीण होऊ शकते. रेिडओ ऐकत असताना लोक सामाÆयत: दुसरी
कृती करत असतात (उदा. वाहन चालवणे िकंवा अËयास करणे) आिण ŀÕयमाना िशवाय
रेिडओ केवळ Åवनीवर अवलंबून असतो. दूरिचýवाणी आिण रेिडओ या दोÆहéकडून
úाहकांना Âवरीत संदेश िमळणे आवÔयक आहे. जरी बरेच लोक जािहराती दरÌयान वािहनी
बदलतात िकंवा खोली सोडतात, दूरिचýवाणी ÿाÂयि±कांना परवानगी देते. ल± वेधून
घेÁया¸या ÿयÂनात, जािहरातदारांनी अनेक वषा«पासून दूरिचýवाणी जािहरातéचा आवाका
बदलला आहे.
२.१.२ जािहरातéची वैिशĶ्ये:
 सशुÐक ÿकार: जािहरातीसाठी जािहरातदाराने (ºयाला ÿायोजक देखील Ìहटले
जाते) जािहरात संदेश तयार करÁयासाठी, जािहरात माÅयमात जागा खरेदी
करÁयासाठी आिण जािहरात ÿयÂनांचे िनरी±ण करÁयासाठी पैसे īायचे असतात.
 ÿचाराचे साधन: जािहरात हे संÖथे¸या ÿचार िम®णाचा एक घटक आहे.
 एकतफê संÿेषण: जािहरात हे एकतफê संÿेषण आहे िजथे Óयापारी िचÆहे िविवध
माÅयमांĬारे úाहकांशी संवाद साधतात.
 वैयिĉक िकंवा गैर-वैयिĉक: दूरिचýवाणी, रेिडओ िकंवा वृ°पýातील जािहरातé¸या
बाबतीत जािहराती गैर-वैयिĉक असू शकतात िकंवा समाजमाÅयम आिण इतर कुकì-
आधाåरत जािहरातé¸या बाबतीत अÂयंत वैयिĉक असू शकतात. munotes.in

Page 25

जािहरात
25 २.१.३ उिĥĶे:
जािहरातéची तीन मु´य उिĥĶे आहेत. ती ही आहेत:
१. मािहती देणे: जािहरातéचा वापर Óयापारी िचÆह जागłकता आिण लàय बाजारात
Óयापारी िचÆहाचे ÿदशªन वाढवÁयासाठी केला जातो. संभाÓय úाहकांना Óयापारी िचÆहे
आिण Â या¸ या उÂ पादनांबĥल मािहती देणे ही Ó यवसाय उिĥÕ ये गाठÁ या¸ या िदशेने
पिहली पायरी आहे.
२. मन वळवणे: úाहकाला एखादे िविशĶ कायª करÁयास ÿवृ° करणे हे जािहरातीचे
ÿमुख उिĥĶ आहे. काया«मÅये देऊ केलेली उÂपादने आिण सेवा खरेदी करणे िकंवा
वापरणे, उÂपादन ÿितमा तयार करणे, उÂपादनांबĥल अनुकूल वृ°ी िवकिसत करणे
इÂयादéचा समावेश असू शकतो.
३. Öमरण कłन देणे: जािहरातéचा आणखी एक उĥेश Ìहणजे उÂ पादन संदेश अिधक
मजबूत करणे आिण िवīमान आिण संभाÓय úाहकांना Óयापारी िचÆहा¸या दूरŀĶीबĥल
आĵÖत करणे. जािहराती Óयापारी िचÆहाला मनातील जागŁकता राखÁयासाठी आिण
Öपधªकांना úाहकांची चोरी टाळÁयास मदत करतात. हे तŌडी िवपणनात देखील मदत
करते.
जािहरातीची इतर उिĥĶे या तीन उिĥĶांचे उपसंच आहेत. खालील गोĶी साÅय
करÁयासाठी िवपणन ÿिøयेत जािहरात भूिमका बजावते:
४. Óयापारी िचÆहसंÖथापन: हे Óयापारी िचÆहाबĥल लोकां¸या मनात असलेली ÿितमा
आिण धारणा तयार करÁयात िकंवा सुधारÁयात मदत करते.
५. ÿे±कांना Öमरण कłन देÁयासाठी: लोक Óयापारी िचÆह िवसरले असÐयास िकंवा
Óयापारी िचÆहाचे नाव लोकां¸या मनात अिधक िबंबिवÁयाकåरता.
६. उ°ेिजत करÁयासाठी िकंवा गरज िनमाªण करÁयासाठी : जािहरात मोहक ,
रोमांचक िकंवा आकषªक सामúी ÿदिशªत करते ºयामुळे लोकांना उÂपादनाची आवड
िनमाªण होते. लोकांना उÂपादन िकंवा सेवेची गरज असÐयाचे सांगून गरज िनमाªण
करÁयासाठी देखील याचा वापर केला जातो.
७. जागŁकता िनमाªण करÁयासाठी: Óयापारी िचÆह नवीन असÐयास िकंवा फारसा
लोकिÿय नसताना Âयाबĥल लोकांना जागłक करÁयात मदत होते.
८. वरचढ होÁयासाठी: जािहरातीĬारे दज¥दार आिण Óहायरल सामúी तयार कłन
Óयापारी िचÆहाबĥल मािहती पसरिवÁयात मदत होते.
तंý²ाना¸या िवकासामुळे आिण सामािजक नेटव³सª¸या वाढÂया लोकिÿयतेमुळे,
एकािÂमक िवपणन संÿेषणे हे सांगणे आिण िवøì करणे या कडून, ऐकणे आिण िशकणे
याकडे गेले आहे. तंý²ाना¸या िवकासासह आिण सामािजक नेटव³सª¸या वाढÂया
लोकिÿयतेसह ऐकणे आिण िशकणे यापैकì एखाīाला सांगणे आिण िवकÁयाचा munotes.in

Page 26

जािहरात परीचय - I
26 ŀĶीकोन, एकािÂमक िवपणन संÿेषणे ऐकणे आिण िशकणे यापैकì एक सांगणे आिण
िवøì करÁया¸या ŀिĶकोनातून पुढे सरकले आहे.
२.१.४ जािहरातीचे ÿकार:
जािहरात िøयाकलापांचे वगêकरण ओळी¸या वर, ओळी¸या खाली आिण ओळी¸या
जािहरातीĬारे Âयां¸या ÿवेशा¸या पातळीनुसार केले जाऊ शकते.
वर¸या ओळी¸या जािहरातéमÅये (एटीएल-अबाव द लाईन) अशा िøयाकलापांचा समावेश
होतो ºया मु´यÂवे लàय नसलेÐया असतात आिण Âयांची पोहोच Óयापक असते.
दूरिचýवाणी, रेिडओ आिण वृ°पýातील जािहराती ही वरील जािहरातीची उदाहरणे आहेत.
ओळी¸या खाली जािहरातéमÅये (बीटीएल-िबलोव द लाईन) łपांतरण क¤िþत िøयाकलाप
समािवĶ आहेत जे िविशĶ लàय गटाकडे िनद¥िशत केले जातात. फलक, ÿायोजकÂव,
दुकानातील जािहरात इ.
ओळी¸या माÅयमातून केÐया जाणाöया (Ňू द लाईन) जािहरातéमÅये अशा िøयाकलापांचा
समावेश होतो ºयात एकाच वेळी एटीएल आिण बीटीएल दोÆही धोरणांचा वापर समािवĶ
असतो. हे Óयापारी िचÆहा ची उभारणी आिण łपांतरणे यां¸या िदशेने िनद¥िशत केले जातात
आिण लिàयत (वैयिĉकृत) जािहरात धोरणांचा वापर करतात. Ňू द लाईन जािहरातीची
उदाहरणे Ìहणजे कुकì आधाåरत जािहराती, अंकिचÆहीय िवपणन धोरणे इ.
वापरलेÐया जािहरात माÅयमा¸या आधारे जािहरात िøयाकलापांचे ५ ÿकारांमÅये
वगêकरण देखील केले जाऊ शकते. या ÿकार¸या जािहराती आहेत:
छापील जािहरात : वृ°पýे, मािसके आिण मािहतीपýके जािहराती इ.
ÿसाåरत जािहरात : दूरिचýवाणी आिण रेिडओ जािहराती.
मयाªिदत ÿसारण : िसनेमा, सीसीटीÓही , Öथािनक केबल टीÓही इ.
बाĻ जािहराती : फलक, िनशाण, झ¤डे,आवरण इ.
पåरवहन िकंवा वाहने : रेÐवे, सावªजिनक वाहतूक बस आिण ůॅÌप इ.
खरेदीचेÖथान : दुकानांवर पडदे, िनशाण, लहान पुिÖतका, िÖटकसª, ÿदशªन
िखडकì, रंगवलेले िचÆह इ.
अंकिचÆहीय जािहरात: आंतरजाल आिण अंकिचÆहीय उपकरणांवर ÿदिशªत केलेÐया
जािहराती.
उÂपादन/Óयापारी िचÆह एकाÂमीकरण: दूरिचýवाणी ÿदशªन, यूट्यूब Åविनमुिþत िचýफìत
इ. सार´या मनोरंजन माÅयमांमÅये उÂपादन यथायोजन .
िवशेष माÅयम: कॅल¤डर, टी-शटª, िबÐला, टोÈया, कìचेन, डायरी इ. munotes.in

Page 27

जािहरात
27 आभासी माÅयम : ऑनलाईन Êलॉग , मंच, समाज माÅयमे,संकेतÖथळे, ईमेल जािहराती इ.
िविवध: थेट मेल जािहरात, िवमानतळावरील ůॉली , िडपाटªम¤टल Öटोअरमधील गाड्या इ.
२.२ जािहरातéची वैिशĶ्ये जािहरात ही मानवी कृतीवर ÿभाव टाकÁयाची आिण उÂपादने आिण सेवा िमळवÁयाची
इ¸छा जागृत करÁयाची कला आहे. िनमाªता, िकरकोळ िवøेÂयाने िकंवा ºयां¸यासाठी
जािहरात केली जाते Âया िवøेÂया Ĭारे ÿायोिजत केलेली ही एक मोठ्या ÿमाणावर मन
वळवÁयाची िøया आहे.
जािहरातीची मु´य वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
१. मािहती ÿदान करणे:
जािहरातीचा ÿाथिमक उĥेश संभाÓय खरेदीदारांना उÂपादने िकंवा सेवांबĥल मािहती ÿदान
करणे हा आहे. उÂपादनांचे तपशील जसे कì वैिशĶ्ये, उपयोग, िकंमती, फायदे, िनमाªÂयाचे
नाव, इÂयादी; जािहरातéमÅये आहेत. मु´य संदेश आिण Óयापार नाव देखील आहे.
पुरवलेली मािहती úाहकांना िशि±त आिण मागªदशªन करते आिण Âयांना उÂपादन खरेदी
करताना योµय िनवड करÁयास मदत करते.
२. पैसे भरणे:
जािहरातéचे एक वैिशĶ्य Ìहणजे जािहरातीसाठी पैसे भरणे. वृ°पýे, मािसके, दूरदशªन,
िसनेमा पटल आिण संकेतÖथळ शोध इंिजन पृķांवर जािहरात िदसून येते कारण
जािहरातदाराने संभाÓय úाहकांना मािहती संÿेषण करÁयासाठी काही वेळ / जागा खरेदी
केली आहे. जािहरात करणाö याने जािहरात िøयाकलापांसाठी पैसे िदले पािहजेत.
जािहरातीत िदलेला आकार, घोषवा³य वगैरेही तो ठरवतो. जािहराती हा नेहमी संÿेषणाचा
एक सशुÐक ÿकार असतो आिण Ìहणूनच Óयावसाियक Öवłपाचा असतो. अशाÿकारे,
जािहरातéना ÿिसĦीपासून, िज¸यासाठी ÿायोजकाने पैसे िदले नसतात वेगळे केले जाऊ
शकते.
३. गैर-वैयिĉक सादरीकरण:
िवøì-कौशÐय जे वैयिĉक िकंवा समोरासमोर संÿेषण असलेले असते, Âया¸या तुलनेत
जािहरात ही वैयिĉक नसलेली असते. येथे, संदेश सवा«ना िदला जातो,फĉ एका िविशĶ
Óयĉìला नाही. हा िनयम वृ°पýासह सवª माÅयमांना लागू आहे. तथािप, Âयातही, जािहरात
आवाहन करÁयासाठी लिàयत úाहक िकंवा लàय बाजार िनवडला जाऊ शकतो.
४. ÿिसĦी:
जािहराती वÖतू, सेवा, कÐपना आिण कायªøमांचा ÿचार करतात. हे ÿामु´याने úाहकांना
मािहती देÁयासाठी आहे. ही मािहती िविवध ÿकार¸या वÖतू आिण सेवां¸या वैिशĶ्यांशी
आिण फायīांशी संबंिधत आहे. हे úाहकांना नवीन कÐपना देते कारण Âयातील मजकूर munotes.in

Page 28

जािहरात परीचय - I
28 अथªपूणª आहे. कÐपना लोकिÿय करणे आिण ÂयाĬारे िवøìला चालना देणे हा हेतू आहे .
उदाहरणाथª, कुटुंब िनयोजन, कुटुंब कÐयाण आिण जीवन िवÌयाची जािहरात लोकांसमोर
नवीन कÐपना ठेवÁयासाठी उपयुĉ आहे.
५. मु´यतः मन वळवÁयासाठी:
जािहरातéचा उĥेश संभाÓय úाहकांचे मन वळवणे हा असतो. हे एखाīा िविशĶ
उÂपादनाकडे ल± वेधून घेते, ते घेÁयाची इ¸छा िनमाªण करते आिण शेवटी úाहकांना
बाजारात भेट देऊन ते खरेदी करÁयास ÿवृ° करते. Âयाचा úाहकांवर मानिसक पåरणाम
होतो. Âयाचा Âयां¸या खरेदी¸या िनणªयावर पåरणाम होतो.
६. लàयािभमुख:
जेÓहा जािहरात लàयािभमुख असते तेÓहा ती ÿभावी आिण पåरणामा िभमुख बनते. लिàयत
जािहरात एका िविशĶ बाजा रपेठेवर िकंवा úाहकां¸या िविशĶ गटांवर (जसे कì िकशोरवयीन,
गृिहणी, अभªकं, मुले इ.) ल± क¤िþत करते. येथे, िविशĶ बाजारा¸या िनवडीला लàय बाजार
Ìहणतात.
७. कला, िव²ान आिण Óयवसाय :
जािहरात ही कला , िव²ान आिण एक Óयवसाय आहे आिण हे आता सवªý Öवीकारले गेले
आहे. ती एक कला आहे कारण ितची ÿभावीता वाढवÁयासाठी सजªनशीलता आवÔयक
आहे. हे एक शाľ आहे कारण Âयाची तßवे िकंवा िनयम आहेत. हा एक Óयवसाय देखील
आहे कारण Âया¸या सदÖयांसाठी एक आचारसंिहता आहे आिण Âया¸या संघिटत संÖथांनी
ठरवलेÐया मानकांनुसार कायª करते. Âया ±ेýात, जािहरात संÖथा आिण जागा मÅयÖत
Óयावसाियक Ìहणून काम करतात.
८. िवपणन िम®णाचा घटक :
जािहरात हा िवपणन िम®णाचा एक महßवाचा भाग आहे. हे िनमाªÂया¸या िवøì
ÿोÂसाहना¸या ÿयÂनांना समथªन देते. िवपणन िम®णामधील इतर घटक वाजवी रीतीने
अनुकूल असतील तर िवøì ÿसारामÅये हे सकाराÂमक योगदान देते. िवøìला चालना
देÁयासाठी ते एकटेच अपुरे आहे. अनेक संÖथा आता जािहराती आिण जनसंपकाªवर मोठा
िनधी खचª करतात.
९. सजªनशीलता:
जािहरात ही उÂपादन कलाÂमक , आकषªक आिण अनुकूल पĦतीने सादर करÁयाची पĦत
आहे. सजªनशीलते¸या घटकाĬारे ते श³य आहे. सजªनशील लोक (Óयावसाियक)
जािहरातéमÅये सजªनशीलतेचा पåरचय देतात. Âयािशवाय, जािहराती यशÖवी होणार
नाहीत. Âयामुळे सजªनशीलतेला 'जािहरातीचे सार' असे Ìहणतात.
munotes.in

Page 29

जािहरात
29 २.३ जािहरातéची उÂøांती ÿाचीन आिण मÅययुगीन जगात अशा ÿकार¸या जािहराती तŌडी बोलून केÐया जात होÂया.
आधुिनक जािहरातé¸या िदशेने पिहले पाऊल १५ Óया आिण १६ Óया शतकात छपाई¸या
िवकासासह आले. १७ Óया शतकात, लंडनमधील साĮािहक वतªमानपýांमÅये जािहराती
येऊ लागÐया आिण १८ Óया शतकापय«त अशा जािहरातéचा भरभराट होऊ लागला.
१९ Óया शतकात Óयवसायाचा मोठा िवÖतार जािहरात उīोगा¸या वाढीसह झाला ; ते शतक
होते, ÿामु´याने संयुĉ राÕůांमÅये, जािहरात संÖथांची Öथापना झाली. ÿथम जािहरात
संÖथा Ìहणजे वृ°पýांतील जागेसाठी दलाल होते. परंतु २० Óया शतका¸या सुłवातीस
जािहरात संÖथा मसुदा आिण कलाकृतीसह जािहरात संदेश Öवतः तयार करÁयात गुंतÐया
आिण १९२० ¸या दशकापय«त जािहरात संÖथा अिÖतÂवात आÐया ºया संपूणª जािहरात
मोिहमांचे िनयोजन आिण ÿारंिभक संशोधनापासून मसुदा तयार करÁयापय«त िविवध
माÅयमांमÅये यथायोजन पय«त अंमलबजावणी कł शकतील.
िविवध माÅयमांमÅये जािहरातéचा िवकास झाला. कदािचत सवाªत मूलभूत वृ°पý होते, जे
जािहरातदारांना मोठा खप, जािहरातदारा¸या Óयवसाया¸या िठकाणाजवळ असलेला
वाचकवगª आिण Âयां¸या जािहराती वारंवार आिण िनयिमतपणे बदलÁयाची संधी देतात.
मािसके, दुसरे महÂवाचे मुþण माÅयम, सामाÆय ÖवारÖय असलेले असू शकतात िकंवा ते
िविशĶ ÿे±कांसाठी (जसे कì मैदानी खेळ िकंवा संगणक िकंवा सािहÂयात ÖवारÖय
असलेले लोक) उĥेश असलेले असू शकतात आिण अशा लोकांना िविशĶ ÖवारÖय
असलेÐया उÂपादनांचे उÂपादक ÿÖताव देतात,संभाÓय úाहकाशी संपकª करÁयाची संधी
देतात. अनेक राÕůीय मािसके ÿादेिशक आवृßया ÿकािशत करतात, जािहरातé¸या अिधक
िनवडक लàयीकरणास परवानगी देतात. पाIJाÂय औīोिगक राÕůांमÅये दूरिचýवाणी आिण
रेिडओ हे सवाªत Óयापक माÅयम बनले. जरी काही देशांमÅये रेिडओ आिण दूरिचýवाणी हे
राºय चालवतात आिण कोणÂयाही जािहराती Öवीकारत नाहीत , तर काही इतर देशांमÅये
जािहरातदार कमी वेळे¸या "जागा" खरेदी कł शकतात, सामाÆयतः एक िमिनट िकंवा
Âयापे±ा कमी कालावधी¸या. जािहरात जागा िनयिमत कायªøमां¸या मÅये िकंवा दरÌयान
ÿसाåरत केले जातात, काही वेळा जािहरातदाराने िनिदªĶ केलेÐया ±णी आिण काहीवेळा
ÿसारकावर सोडÐया जातात. जािहरातदारांसाठी िदलेÐया दूरिचýवाणी िकंवा रेिडओ
कायªøमािवषयी सवाªत महßवाची तÃये Ìहणजे Âया¸या ÿे±कांचा आवाका आिण रचना.
ÿे±काचा आवाका हा ÿसारक जािहरातदाराकडून िकती पैसे आकाł शकतो हे िनधाªåरत
करतो आिण ÿे±काची रचना ही जािहरातदाराची िनवड ठरवते कì एखादा िविशĶ संदेश,
जनते¸या िविशĶ िवभागाकडे िनद¥िशत केÓहा करावा. इतर जािहरात माÅयमांमÅये थेट मेल
समािवĶ आहे, जे अÂयंत तपशीलवार आिण वैयिĉकृत आवाहन कł शकते; तसेच ,बाĻ
फलक आिण िभि°िचýे; संøमण जािहरात, जी सावªजिनक वाहतूक ÓयवÖथे¸या लाखो
वापरकÂया«पय«त पोहोचू शकते; आिण िवøेता िडÖÈले आिण मॅचबुक िकंवा कॅल¤डर सार´या
ÿचाराÂमक वÖतूंसह िविवध माÅयमे समािवĶ आहेत.
२१ Óया शतकात, तीĄ ÖपधाªÂमक úाहक बाजारपेठेसह, जािहरातदारांनी उÂपादनांकडे
अिधक ल± वेधÁयासाठी अंकिचÆहीय तंý²ानाचा वापर वाढÂया ÿमाणात केला. २००९ munotes.in

Page 30

जािहरात परीचय - I
30 मÅये, उदाहरणाथª, छापील ÿकाशनात अंतभूªत केलेÐया जगातील पिहÐया Åविनमुिþत
िचýफìत जािहराती एंटरटेनम¤ट वीकली मािसकात िदसÐया. पृķामÅये बसवÁयात आलेला
पातळ िवजेरी-चिलत पटल िचप तंý²ानाĬारे ४० िमिनटांपय«त Åविनमुिþत िचýफìत
संचियत कł शकला आिण वाचकाने पृķ उघडÐ यावर आपोआप वाजिवÁयास सुŁवात
केली.
जािहरात ÿभावी होÁयासाठी , Âयाचे उÂपादन आिण Öथान लोकां¸या ²ानावर आिण
माÅयमां¸या कुशल वापरावर आधाåरत असणे आवÔयक आहे. जािहरात संÖथा ि³लĶ
मोिहमांचे आयोजन करतात ºयां¸या माÅयमां¸या वापराची धोरणे úाहक वतªन आिण बाजार
±ेýा¸या लोकसं´याशाľीय िवĴेषणावर आधाåरत असतात. एक धोरण जािहरात
संदेशां¸या िनिमªतीमÅये सजªनशीलतेला कुशल आयोजन आिण यथायोजन सह एकिýत
करेल, जेणेकłन जािहरातदार ºया लोकांना सवाªत जाÖत संबोिधत कł इि¸छतात
Âयां¸या Ĭारे संदेश पािहले जातील आिण Âयां¸यावर पåरणाम होईल. िनिIJत अंदाजपýक
िदÐयास, जािहरातदारांना मूलभूत िनवडीचा सामना करावा लागतो. ºयामÅये Âयांना Âयांचा
संदेश अनेक लोकांनी कमी वेळा पाहायला िकंवा ऐकायला हवा िकंवा कमी लोकांनी अनेक
वेळा पाहायला िकंवा ऐकायला हवाय. हे आिण इतर धोरणाÂमक िनणªय जािहरात
मोिहमां¸या पåरणामकारकते¸या चाचÁयां¸या ÿकाशात घेतले जातात.
úाहकांना कोणती उÂपादने उपलÊध आहेत याची मािहती देÁयासाठी जािहरातé¸या
सामÃयाªवर कोणताही वाद नाही. मुĉ-बाजार अथªÓयवÖथेत कंपनी¸या अिÖतÂवासाठी
ÿभावी जािहरात करणे आवÔयक आहे, कारण úाहकांना कंपनी¸या उÂपादनाबĥल मािहती
असÐयािशवाय ते, ते िवकत घेÁयाची श³यता नाही. जािहरातéवर टीका करताना असा
युिĉवाद केला गेला आहे कì úाहकाने जािहरातé¸या िकंमतीसाठी वÖतूं¸या उ¸च
िकमती¸या ł पात पैसे īावे लागतील; या मुद्īावर असा युिĉवाद केला जातो कì
जािहरातीमुळे वÖतूंची मोठ्या ÿमाणावर िवøì करता येते, ºयामुळे िकंमती खाली येतात.
असा युिĉवाद करÁयात आला आहे कì मोठ्या जािहरात मोिहमांचा खचª इतका आहे कì
काही कंपÆयांना ते परवडत नाही, Âयामुळे या कंपÆयांना बाजारावर वचªÖव राखÁयास मदत
होते; दुसरीकडे, लहान कंपÆया राÕůीय Öतरावर मोठ्या कंपÆयांशी Öपधाª कł शकत
नाहीत, परंतु Öथािनक Öतरावर िकंवा ऑनलाईन जािहराती Âयांना Âयांचे Öवतःचे Öथान
ठेवÁयास स±म करतात. शेवटी, असा युिĉवाद केला गेला आहे कì जािहरातदार ते वापरत
असलेÐया माÅयमां¸या िनयिमत सामúीवर अवाजवी ÿभाव पाडतात - जसे िक वृ°पýाची
संपादकìय भूिमका िकंवा दूरिचýवाणी ÿदशªनाचा िवषय. ÿितवादात असे िनदशªनास
आणून िदले आहे कì िकमान आिथªकŀĶ्या मजबूत माÅयम Óयवसाय संÖथे¸या¸या
बाबतीत अशा ÿभावाचा ÿितकार केला जातो, िजथे जािहरातदार संदेश देÁयासाठी
माÅयमांवर अवलंबून राहतो; ितथे माÅयम Óयवसाय संÖथे¸या अखंडतेशी कोणतीही
तडजोड केÐयास जािहरातéसाठी कमी ÿे±क होऊ शकतात.
२.४ जािहरातीत सिøय सहभागी पुढील सहभागी Óयĉì/संÖथा जािहरातéमÅये सिøयपणे सहभागी असतात: munotes.in

Page 31

जािहरात
31


munotes.in

Page 32

जािहरात परीचय - I
32 १. जािहरातदार:
जािहरातदार ही कोणतीही Óयवसाय संÖथेचे, Óयĉì, सरकारी िकंवा सामािजक संÖथा असू
शकते ºयांना Âयां¸या उÂपादनांची, सेवांची जािहरात करायची आहे िकंवा Âयां¸या
जागłकता पातळी वा ढवÁयासाठी आिण Âयां¸या उÂपादनांचा आिण कÐपनांचा ÿचार
करÁयासाठी कोणÂयाही सामािजक समÖया िकंवा कÐपना सामाÆय लोकांसमोर अधोरेिखत
कराय¸या आहेत. या गटात िकरकोळ िवøेते देखील समािवĶ आहेत कारण ते úाहकांना
िवøìसाठी Âयां¸या दुकानांमÅये िविवध उÂपादने देखील ÿदिशªत करतात.
२. लàय ÿे±क:
लिàयत ÿे±क Ìहणजे इि¸छत ÿे±क ºयांना िनमाªता Âया¸या उÂपादनांचा ÿचार आिण
िवøì करÁयासाठी लàय कł इि¸छतो. लिàयत ÿे±कांमÅये केवळ úाहकांचा एक िविशĶ
िवभाग िकंवा मोठ्या ÿमाणात ÿे±कांचा समावेश असू शकतो. जािहरातीĬारे, तो िनमाªता
Âया¸या इि¸छत ÿे±कांमÅये ÖवारÖय जागृत करÁयाचा ÿयÂन करतो जेणेकłन ते Âया¸या
उÂपादनांकडे आकिषªत होतील आिण शेवटी ते खरेदी करÁयास ÿवृ° होतील. अशा ÿकारे,
लिàयत ÿे±क जािहरातéĬारे समथªन केलेÐया संदेशां¸या ÿाĮकÂयाªचा संदभª घेतात.
३. जािहरात संÖथा:
जािहरात संÖथा मÅये अÂयंत सजªनशील आिण Óयावसाियक लोक असतात ºयांना
जािहरातéची रचना , िवकास आिण िनिमªती आिण योµय माÅयमांĬारे जसे कì दूरिचýवाणी,
मािसके, वतªमानपýे, रेिडओ, ÿकाशने इÂयादीĬारे दशªिवÁयाची आिण छापÁयाची
जबाबदारी सोपवली जाते. या संÖथा सेवा आधाåरत Óयवसाय आहेत, आिण Âयामुळे
Âयां¸या úाहकांकडून Âयांची उÂपादने, सेवा िकंवा कÐपनांचे उÂपादन आिण जािहरातéĬारे
लोकांमÅये लोकिÿयता आणÁयासाठी शुÐक आकारले जाते. जािहरात संÖथा Ìहणजे
संकÐपिचýकार, संपादक, छायािचýकार, ÿतलेखक, कलाकार इÂयादी सजªनशील
लोकांचा चमू आहे. या संÖथा Âयां¸या úाहकां¸या वतीने बाजार संशोधन देखील करतात.
थोड³यात, जािहरात संÖथा हे असे माÅयम आहे ºयाĬारे एखादी Óयवसाय संÖथेचे,
वैयिĉक, सामािजक िकंवा सरकारी संÖथा आपÐया वÖतू, सेवा आिण कÐपनांचा ÿचार
आिण ÿसार कł शकते.
जािहरातéचे उÂपादन करणारे लोक: जािहरातéचे उÂपादन करणाöया लोकांमÅये ÿÂय±
िकंवा अÿÂय±पणे जािहरातé¸या िनिमªती आिण िवकासाशी संबंिधत असलेÐया सवा«चा
समावेश होतो. आकषªक आिण ÿेरक जािहराती हे संकÐपिचýकार, संपादक,
छायािचýकार, ÿतलेखक, कलाकार इÂयादéनी केलेÐया सामूिहक ÿयÂनांचे पåरणाम
आहेत, ºयात जािहरात िनिमªतीचे लोक असतात. हे लोक जािहरात संÖथेĬारे िनयुĉ केले
जातात िकंवा Âयां¸या सेवा जािहरात संÖथेĬारे जािहरातéची रचना आिण िनिमªतीची काय¥
पार पाडÁयासाठी िनयुĉ केली जातात. जािहरातीचा संदेश लोकांमÅये ÿभावीपणे
पोहोचवता येईल अशा जािहरातीची योजना आिण िवकास करÁयासाठी या लोकांमÅये
उ¸च ÿमाणात सजªनशीलता, कौशÐये आिण ÿितभा आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 33

जािहरात
33 ४. लिàयत ÿे±क (वाचक, ®ोते, ÿे±क आिण वतªमान आिण भिवÕयातील खरेदीदार):
लिàयत ÿे±कांमÅये वाचक, ®ोते, दशªक आिण वतªमान आिण भिवÕयातील खरेदीदार यांचा
समावेश होतो जे कोणÂयाही उÂपादन, सेवा िकंवा कÐपनेबĥल जािहरातéĬारे िदलेले संदेश
ÿाĮ करणारे असतात. लिàयत ÿे±कांचे खालीलÿमाणे तीन गट केले जाऊ शकतात: अ)
जे úाहक िविशĶ Óयापार िचÆहाशी एकिनķ असतात आिण जािहरातéĬारे Âयांना Óयापार
िचÆहाशी एकिनķ राहÁयास ÿवृ° केले जाते. ब) जे úाहक Öपधªका¸या Óयापार िचÆहाशी
एकिनķ असतात आिण Âयामुळे जािहरातéĬारे Âयांना जािहरात केलेÐया Óयापार िचÆहाकडे
जाÁयास ÿवृ° केले जाते आिण Âयां¸या Öपधªकां¸या Óयापार िचÆहा¸या तुलनेत Âयाची
चांगली वैिशĶ्ये, वापर आिण फायदे अधोरेिखत कłन जािहरात केली जाते. क) जे úाहक
असे कोणतेही उÂपादन वापरत नाहीत ºयाची जािहरात केली जाते. अशा ÿकारे, Âयांना
देखील, जािहरात केलेले उÂपादन िवकत घेÁयास आिण Âयातून लाभ िमळिवÁयास ÿवृ°
केले जाते.
५. जनसंपकª:
जनसंपकाªमÅये दूरिचýवाणी, वृ°पýे, रेिडओ, मािसके, ÿकाशने, आंतरजाल, वेबसाइट्स
इÂयादéचा समावेश होतो ºयाĬारे जािहरातéचे संदेश ठळकपणे आिण जनतेपय«त पोहोचवले
जातात. जािहरात संदेशाचा ÿकार आिण लिàयत ÿे±क यावर अवलंबून, संदेश संÿेषण
करÁयासाठी एक योµय माÅयम जािहरात संÖथांनी िनवडले पािहजे. जनसंपकाªचे मु´य
घटक खालीलÿमाणे सूचीबĦ आहेत:
(a) मुिþत माÅयम: यामÅये ते ľोत समािवĶ आहेत जे जािहरात संदेश छापतात आिण
ÿकािशत करतात. मुिþत माÅयमांमÅये वतªमानपýे, मािसके, ÿकाशने, िनयतकािलके
इÂयादéचा समावेश होतो.
(b) इले³ůॉिनक माÅयम: लोक आंतरजाल, दूरिचýवाणी , रेिडओ, िविवध माÅयमे
इÂयादéवर दाखवÐया जाणाö या जािहरातéचा समावेश असलेÐया इले³ůॉिनक
माÅयमांĬारे िविवध उÂपादने, सेवा आिण कÐपनांची मािहती देखील िमळवू शकतात.
(c) बाĻमाÅयम: बाĻमाÅयम मÅये िनऑन िचÆहे, फलक, िभि°िचýे , हवाई फुगा,
मािहतीपýक इÂयादéचा समावेश होतो.
(d) थेट मेल: जािहरात संदेश अगदी लिàयत ÿे±कांना पýे, मािहतीपýक, लहान
पुिÖतका, पýके इÂयादी पाठवून थेट संÿेिषत केले जाऊ शकतात.
६. सरकारी ÿािधकरणे:
जािहरात ±ेý हे िविवध जािहरात िनयामक ÿािधकरणांनी घालून िदलेले काही चांगले
पåरभािषत िनयम , मानके आिण आचारसंिहतेने बांधील आहे. सवª जािहरात कंपÆया या
मानके आिण िनयमांनुसार कायª करÁयास बांधील आहेत. सरकार िविवध कायदे आिण
िनयम तयार करते ºयांचे पालन सवª जािहरात कंपÆयांनी करणे आवÔयक आहे. भारतात,
जािहरात िनयामक ÿािधकरणांमÅये, भारतीय जािहरात मानके पåरषद (भाजमाप) [धी munotes.in

Page 34

जािहरात परीचय - I
34 ऍडÓहटाªयिझंग Öटॅंडडªस कॉउंिसिलंग ऑफ इंिडया (ए एस सी आय)] आिण लेखापरी±ण
ÿसार क¤þ [ऑिडटÊयुरो ऑफ सकुªलेशन (एबीसी)] यांचा समावेश होतो.
७. जािहरात उÂपादन संÖथा:
नावाÿमाणेच, जािहरात उÂपादन कंपÆया जािहरातéचे उÂपादन आिण िवकासामÅये
गुंतलेली असतात. जािहरात उÂपादक लोकांची सामूिहक मदत आिण सजªनशीलता
सुरि±त कłन, या कंपÆया Âयां¸या úाहकां¸या जािहराती तयार करतात. जािहरात
उÂपादन संÖथा जनतेमÅये जािहरात ÿभावीपणे ÿसाåरत करÁयासाठी अंितम जािहरातीचे
िनयोजन, संकÐपन आिण िनिमªतीसाठी जबाबदार असते.
२.५ जािहरातीचे महßव आज¸या Öपध¥¸या युगात जािहरातéना खूप महßव आहे. जािहरात ही एक अशी गोĶ आहे
जी आज¸या दैनंिदन जीवनात ÿÂयेकाची गरज बनली आहे, मग तो उÂपादक असो ,
Óयापारी असो िकंवा úाहक असो. जािहरात हा एक महßवाचा भाग आहे. जािहरात कशी
आिण कुठे महßवाची आहे ते पाहó या:
२.५.१ िवपणन िम®णामÅये जािहरातéची भूिमका:
जािहरात तांिýकŀĶ्या िवपणन िम®णा¸या " ÿचार " भागामÅये असते, परंतु ती इतर सवª
"पी ' ला देखील लागू होते. तुम¸या Óयवसायाचा ÿचार करणे हा तुमचा Óयवसाय यशÖवी
करÁयासाठी मु´य घटकांपैकì एक आहे. उ°म उÂपादन, मु´य यथायोजन आिण
परवडणारी िकंमत यासह ÿचार आपÐयाला शीषªÖथानी पोहोचÁयास मदत करेल.
Öवत:ची जािहरात करणे Ìहणजे तुमची जािहरात तुम¸या सÅया¸या úाहकाला तŌडी सांगणे
असा नाही. तŌडी शÊद हा तांिýकŀĶ्या Óयवसायासाठी असलेला जािहरातीचा ÿकार नाही
कारण जािहरातéनी तुम¸या Óयवसायाला मदत करणे अपेि±त आहे. तŌडी शÊदाने आपण
िनयंिýत कł शकत नाही अशा काही गोĶी आहेत, जसे कì:
(i) तुम¸या कंपनीबĥल काय सांिगतले जाते ते तुÌही िनयंिýत कł शकत नाही
(ii) तुम¸या कंपनीबĥल बोलले जात असताना तुÌही िनयंिýत कł शकत नाही
(iii) तुÌही इतरांना िदलेÐया मािहती¸या अचूकतेवर िनयंýण ठेवू शकत नाही.
या गोĶéवर िनयंýण ठेवता न आÐयाने तुम¸या कंपनीची पडझड होऊ शकते.
तुम¸या Óयवसाया¸या यशाचा िवचार करताना या तीन गोĶéवर िनयंýण ठेवणे खूप महßवाचे
आहे. Âयामुळे तुम¸या कंपनीसाठी तुम¸या कंपनीने केलेली जािहरात असते. तुÌही हवाई
जािहरात, मािहतीपýक, Óयावसाियक, कागदी जािहरात िकंवा संकेतÖथळ िनवडत
असलात तरीही , योµय वेळी आिण योµय मािहतीसह तुमचे नाव चांगÐया ÿकाशात आणणे
ही तुमचा Óयवसाय यशÖवी होÁयासाठी मदतीची गुŁिकÐली आहे.
munotes.in

Page 35

जािहरात
35 जािहरातéनी ÿभािवत होणारे िवपणन िम®णाचे चल पुढील ÿमाणे आहेत:
अ - जािहरात आिण उÂपादन :
उÂपादन हा सामाÆयतः भौितक घटकांचा संच असतो, जसे कì गुणव°ा, आकार, रचना,
रंग आिण इतर वैिशĶ्ये. उÂपादन खूप उ¸च दजाªचे असू शकते. काही वेळा, उÂपादन इतके
संकÐपन केलेले असते कì Âयाला काळजीपूवªक हाताळणी आिण िøया आवÔयक
असतात. िøया खरेदीदारांना उÂपादना¸या िविवध पैलूंबĥल मािहती आिण िशि±त करणे
आवÔयक आहे. हे जािहरातीĬारे ÿभावीपणे केले जाऊ शकते. तर, जािहराती ही मािहती
आिण िश±णाची भूिमका बजावते.
ब - जािहरात आिण िकंमत:
िकंमत हे उÂपादनाचे िविनमय मूÐय आहे. ÿितÖपÅया«¸या तुलनेत बाजार अितåरĉ
वैिशĶ्यांसह उ¸च दजाªचे उÂपादन आणू शकतो. Âया बाबतीत, िकंमत न³कìच जाÖत
असेल, परंतु खरेदीदार पैसे देÁयास तयार नसतील. येथेच जािहरात येते. जािहराती
खरेदीदारांना Óयापार िचÆहा¸या ®ेķतेबĥल आिण Âयामुळे पैशासाठी Âयाचे मूÐय पटवून
देऊ शकतात. हे उÂपादन ÿितिķत लोक, पåरिÖथती िकंवा कायªøमांशी जोडून केले जाऊ
शकते. वैकिÐपकåरÂया, जेÓहा एखादी Óयवसाय संÖथा कमी िकमतीचे उÂपादन ÿÖताव
करते तेÓहा जािहरातीने िकंमती¸या फायīावर जोर देणे आवÔयक असते. केवळ
खरेदीदाराला पटवून देणं पुरेसे नाही, तर खरेदीदाराचे मन वळवणे देखील गरजेचे असते
.थोड³यात, जािहरात खाýी देÁयाची आिण मन वळवÁयाची भूिमका बजावते.
क - जािहरात आिण िठकाण :
िठकाण Ìहणजे भौितक िवतरण आिण माल उपलÊध असलेÐया दुकानांचा संदभª. माल
सोईÖकर िठकाणी उपलÊध होईल आिण तोही खरेदीदारांना आवÔयक असेल तेÓहा योµय
वेळी िमळेल हे बाजाराने पाहावे. ÿभावी िवतरण आिण बाजारपेठेचा िवÖतार सुलभ
करÁयासाठी, जािहरात करणे खूप महÂवाचे आहे. ÿभावी जािहरातीमुळे उÂपादनाचे ÿभावी
िवतरण आिण बाजाराचा िवÖतार होÁयास मदत होते.
ड - जािहरात आिण जािहरात ÿचार:
जािहरातीमÅये जािहरात, ÿिसĦी, वैयिĉक आिण िवøì जािहरात तंý यांचा समावेश होतो.
Óयावसाियकांना आज खूप Öपध¥ला सामोरे जावे लागते. या ÖपधाªÂमक Óयावसाियक जगात
िटकून राहÁयासाठी आिण यशÖवी होÁयासाठी ÿÂयेक िवøेÂयाला ÿभावी जािहरात
आवÔयक आहे. िवøेÂयाचा दावा पुढे आणÁयासाठी आिण Öपधªका¸या दाÓयांना िवरोध
करÁयासाठी जािहराती महßवपूणª भूिमका बजावू शकतात. ÿभावी जािहरातéĬारे, िवøेते
Öपध¥चा सामना कł शकतात आिण Óयापार िचÆह ÿितमा आिण Óयापार िचÆह िनķा
िवकिसत करÁयात मदत करतात.

munotes.in

Page 36

जािहरात परीचय - I
36 इ - जािहरात आिण वेग:
वेग Ìहणजे िवपणन िनणªय आिण कृतéमधील गती. यामÅये इतर गोĶéबरोबरच पूवêपे±ा
जाÖत वेगाने नवीन उÂपादने िकंवा िविवध Óयापार िचÆहाची सुŁवात करणे समािवĶ आहे.
जेÓहा नवीन Óयापार िचÆहाची सुŁवात केली जाते, तेÓहा जािहराती úाहकांना उÂपादन
खरेदी करÁयासाठी मािहती देणे, िशि±त करणे आिण Âयांचे मन वळवणे ही महßवाची
भूिमका बजावते.
फ - जािहरात आिण वेĶन:
वेĶनाचा मु´य उĥेश Ìहणजे वाहतुकì दरÌयान उÂपादनाचे संर±ण करणे आिण गुणव°ा
आिण ÿमाण जतन करणे. आज, िवपणक आकषªक वेĶन िवकिसत करÁयासाठी आिण
संकÐपन करÁयासाठी बरेच ÿयÂन करतात कारण Âयां¸याकडे जािहरात मूÐय असते.
सजªनशीलपणे संकÐपन केलेले वेĶन úाहकांचे ल± वेधून घेते. हे गुणव°ेची खाýी देखील
देते आिण úाहकां¸या मनात उÂपादन खरेदी करÁयाचा आÂमिवĵास िनमाªण करते.
ग - जािहरात आिण संÖथापन:
उÂपादन संÖथापनाचा उĥेश úाहकां¸या मनात Óयापार िचÆहाची एक वेगळी ÿितमा तयार
करणे आिण राखणे हे आहे. जािहरातीĬारे बाजार Óयापार िचÆहाची िÖथती सांगू शकतो
आिण Âयानुसार लिàयत ÿे±कां¸या खरेदी िनणªयावर ÿभाव टाकू शकतो.
अशाÿकारे, आपण असे सांगून िनÕकषª काढू शकतो कì, जािहराती हा िवपणन िम®णाचा
एक आवÔयक भाग आहे आिण Âयाचा वापर िवøìला ÿोÂसाहन देÁयासाठी, नवीन उÂपादने
सादर करÁयासाठी , कंपनीसाठी चांगली सावªजिनक ÿितमा िनमाªण करÁयासाठी,
उÂपादनां¸या मोठ्या ÿमाणावर उÂपादनास मदत करÁयासाठी आिण नवीन उÂपादनाबĥल
लोकांना िशि±त करणेयासाठी केला जातो.
२.५.२ Óयावसाियक संÖथांना जािहरातéचे फायदे:
जािहरातéचे अनेक फायदे आहेत आिण आज जािहराती िशवाय आपÐया उÂपादनाची िवøì
करणे कठीण झाले आहे. जािहरात ही उÂपादन खरेदी करÁयासाठी आिण ताÊयात
घेÁयासाठी सशुÐक व वैयिĉक नसलेÐया सादरीकरणाĬारे úाहकांना ÿभािवत करÁयाची
कला आहे. कंपनी¸या वÖतू आिण सेवांकडे úाहकांना आकिषªत करÁया¸या उĥेशाने
मािहती¸या ÿसारासाठी िवपणन संÿेषणाचे साधन Ìहणून जािहरातीची Óया´या तयार करणे
श³य आहे.
अशा ÿकारे, जािहरातéचे Óयवसाय संÖथेसाठी खालील फायदे आहेत:
१. जागłकता: जािहरातीमुळे लàय बाजाराशी संबंिधत लोकांमÅये Óयापार िचÆह आिण
उÂपादन जागłकता वाढते.
२. Óयापार िचÆह ÿितमा : कुशल जािहरातीमुळे Óयवसायाला úाहकां¸या मनात इि¸छत
Óयापार िचÆह ÿितमा आिण Óयापार िचÆह Óयिĉमßव तयार करÁयात मदत होते. munotes.in

Page 37

जािहरात
37 ३. उÂपादनातील फरक : जािहरातीमुळे Óयवसायाला Âयाचे उÂपादन ÿितÖपÅया«पे±ा
वेगळे करÁयात आिण Âयाची वैिशĶ्ये आिण फायदे लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचवÁयात
मदत होते.
४. पत वाढवते: जािहराती Óयापार िचÆहा¸या दूरŀĶी चा पुनŁ¸चार करते आिण
úाहकांमÅये Óयापार िचÆहाची पत वाढवते.
५. पैशासाठी मूÐय: जािहराती मोठ्या ÿे±कांपय«त संदेश पोहोचवतात आिण
जािहरातé¸या िम®णा¸या इतर घटकां¸या तुलनेत पैशासाठी मूÐय असते.
२.५.३ úाहकांना जािहरातéचे फायदे:
जािहरातीमुळे केवळ उÂपादक आिण Óयापाöयांनाच फायदा होत नाही तर úाहकांनाही
फायदा होतो. जािहरा तीमुळे úाहकाला उÂपादना¸या अिÖतÂवाची जाणीव होते. आधुिनक
िवपणनामÅये úाहकां¸या समाधानाला ÿचंड ÿाधाÆय िदले जाते आिण जािहरातीचे महßव
दुलªि±त केले जाऊ शकत नाही. úाहकांसाठी जािहरातéचे महßव खालील उपशीषाªखाली
चचाª केली जाऊ शकते:
१. सुिवधा:
जेÓहा आपÐयाला मािहत असते कì आपÐयाला िविशĶ Óयापार िचÆहा¸या नावाचे उÂपादन
िवकत ¶यायचे आहे, तेÓहा आपण सवō°म शोधÁयात आपला वेळ वाया घालवणार नाही.
बाजारात जाÁयापूवêच आपण िनवड कł शकतो.
२. úाहकांचे िश±ण:
जािहराती आÌहाला नवीन उÂपादना ¸या वापराबĥल आिण इले³ůॉिनक वÖतूं¸या
कायªÿणालीबĥल जागłक होÁयास मदत करतात. जर जािहराती नसतील तर, बाजारात
ÿवेश करणाö या नवीन कंपÆया िकंवा नवीन आिण चांगली उÂपादने बाजारात आणÐयाबĥल
आपÐयाला कधीही मािहती िमळणार नाही.
३. वाजवी िकमती :
जािहराती कंपÆयांना मोठ्या ÿमाणात अथªÓयवÖथेचे फायदे ÿदान कłन आिण मÅयÖथांचे
उ¸चाटन कłन उÂपादनाची िकंमत कमी करतात. Âयामुळे úाहकांना कमी िकंमतीत माल
िमळतो. सतत¸या जािहराती आिण पåरणामी िकंमतीत झालेली घट यामुळे अनेक वषा«ची
महागडी उÂपादने सवªसामाÆयां¸या आवा³यात आली आहेत. मोठ्या ÿमाणावर जािहरात
केलेÐया उÂपादनां¸या िकंमती नैराÔयासार´या ÿितकूल Óयावसाियक पåरिÖथतीत िÖथर
असतात.
४. चांगली गुणव°ा:
आधी ÌहटÐयाÿमाणे, उÂपादक नेहमी Âयांचे जुने úाहक िटकवून ठेवÁयाचा ÿयÂन करतात
आिण Âयां¸या उÂपादनात काही िवशेष बदल कłन ते इतरांपे±ा वेगळे बनवÁयाचा ÿयÂन munotes.in

Page 38

जािहरात परीचय - I
38 करतात. úाहकांना िटकवून ठेवÁयासाठी उÂपादकांना वÖतूचे दज¥दार दजाª / Öथान
राखÁयाची सĉì केली जाते.
५. उÂपादक आिण úाहक यां¸यातील संपकª:
जािहराती उÂपादन िकंवा सेवेचे दुवे िकंवा संपकª øमांक ÿदान करतात जेणेकŁन úाहक
िविशĶ उÂपादनां¸या वापरािवłĦ Âयां¸या तøारी नŌदवू शकतील जेणेकłन गुणव°ा
चांगली होऊ शकेल. Âयामुळे ते úाहक आिण उÂपादक यांना एकमेकां¸या जवळ आणते.
२.५.४ समाजाला जािहरातीचे फायदे:
१. लोकांना िशि±त करते: जािहरातéमÅये लोकांपय«त पोहोचÁयाची आिण समाजाला
िशि±त करÁयाची उÐलेखनीय ±मता आहे. Ìहणून, अनेक सरकारे आिण अगदी गैर-
सरकारी संÖथा (एनजीओ) अनेकदा महßवा¸या सामािजक समÖयांबĥल लोकांपय«त
पोहोचÁयासाठी आिण Âयांना िशि±त करÁयासाठी जािहरातéची मदत घेतात. अशा
ÿकारे, जािहरातéना समाजात खूप महßवाची भूिमका बजावली जाते.
सृजनाÂमक जािहराती लोकांना पुढील गोĶी िशकवतात: कुटुंब िनयोजन, एड्स
जागłकता, पाणी आिण वीज वाचवणे, मुलांना सĉìचे िश±ण देणे, आई आिण ित¸या
नवजात अभªकाला योµय ÿकारचे पोषण देणे, बालमजुरी बंद करणे इ.
२. रोजगार ÿदान करते: जािहराती िलिहणे, संकÐपन करणे आिण जािहरात जारी करणे
यात गुंतलेÐया Óयĉéना रोजगार ÿदान करÁयात मदत करतात. वाढलेÐया
रोजगारामुळे लोकांना अितåरĉ उÂपÆन िमळते. Âयामुळे बाजारात अिधक मागणी
वाढते. वाढीव मागणी पूणª करÁयासाठी आणखी रोजगार िनमाªण होतो.
३. राहणीमाना¸या दजाªला चालना देते: जािहरातीमुळे उपभोगातील िविवधता आिण
गुणव°ा वाढवून लोकांचे जीवनमान उंचावÁयास मदत होते. Âयातून लोकांचा दजाª
उंचावतो. पåरणामी, ते िनमाªÂयांĬारे शाĵत संशोधन आिण िवकास िøयाकलापांमÅये
मदत करते.
४. वृ°पý आिण इतर माÅयमांना िटकवून ठेवते: जािहराती ÿेस / माÅयमे, रेिडओ
आिण दूरिचýवाणी जाळेला उÂपÆनाचा एक महßवाचा ąोत ÿदान कłन वृ°पý आिण
इतर माÅयमांना िटकवून ठेवÁयास मदत करते. Âयां¸या ÿकाशनांचे पåरसंचरण
वाढÐयामुळे úाहकांना देखील फायदा होतो. तसेच Óयावसाियक कलेला ÿोÂसाहन
देते.
२.६ सारांश úाहकांशी संवाद साधÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे जािहरात. जािहराती úाहकांना बाजारात
उपलÊध असलेली ÓयापारिचÆहे आिण Âयां¸यासाठी उपयुĉ असलेÐया िविवध उÂपादनांची
मािहती देÁयास मदत करतात. जािहरात लहान मुले, तŁण आिण वृĦांसह ÿÂयेकासाठी
आहे. Ļा िविवध माÅयम ÿकार वापłन केÐया जातात, िविवध तंýे आिण पĦती सवाªत
अनुकूल आहेत. जािहरात ही अÂयंत खिचªक पĦत आहे, ितची कायª±मता आिण munotes.in

Page 39

जािहरात
39 पåरणामकारकता सुिनिIJत केली पािहजे. यासाठीच, वै²ािनक जािहरातéची संकÐपना
काळजीपूवªक िनयोिजत आिण कायª±मतेने अंमलात आणली जावी आिण तÂपरतेने
िनरी±ण आिण िनयंýण केले जावे.
२.७ ÖवाÅयाय (अ) ÿij संच (तुमची ÿगती तपासा).
१. जािहराती¸या माÅय माची िनवड संदेशातील मजकुरावर अवलंबून असते.
अ) खरे
ब) खोटे
२. खालीलपैकì कोणते जािहरातीबाबत खरे आहे?
१. जािहराती úाहकांशी वैयिĉक संबंध िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतात.
२. जािहरातéचे Öवłप आिण हेतू सामाÆयतः िविवध उīोगांमÅये समान असतो.
३. Óयापार िचÆह आिण कंपनी इि³वटी तयार करÁयासाठी जािहरात हे एक मौÐयवान
साधन आहे.
४. जािहरातéचा वापर केवळ मोठ्या ÿमाणात úाहक उÂपादनां¸या जािहरातीसाठी
केला जातो.
५. जािहरातéचा एक तोटा Ìहणजे तो úाहकांसाठी अÂयंत वैयिĉक असतो.
३. जािहरातéमÅये उÂपादनाबĥल मािहतीचा ÿसार करणे आिण लोकांना
________________ साठी फायदेशीर कृती करÁयास ÿवृ° करणे समािवĶ
असते.
१. जािहरातदार.
२. ÿायोजक.
३. िवपणन ÓयवÖथापक.
४. Óयवसाय संÖथा.
५. िकरकोळ िवøेता.
४. जािहरात ही जनसंवाद आहे. हे जनतेला संबोिधत करते आिण ________ अÔया
संवादाचे एक łप आहे.
१. वैयिĉक
२. वैयिĉक नसलेले munotes.in

Page 40

जािहरात परीचय - I
40 ३. थेट
४. अÿÂय±
५. यापैकì एकही नाही
५. úाहक बाजारां¸या संदभाªत, देशÓयापी आधारावर िकंवा देशा¸या बहòतांश ÿदेशांमÅये
ÿिसĦ ÓयापारिचÆहा¸या िनमाªÂयांĬारे केलेÐया जािहराती ____________
जािहरात Ìहणून ओळखÐया जातात.
१. Óयावसाियक
२. Óयापार
३. Óयवसाय ते Óयवसाय
४. राÕůीय
५. थेट-ÿितसाद
६. ÿिसĦी आिण जािहरातéमÅये खालीलपैकì कोणता ÿाथिमक फरक आहे?
१. जािहरातé¸या िवपरीत , ÿिसĦी केवळ िकरकोळ िवøेÂयांकडून केली जाते
२. ÿिसĦी¸या िवपरीत , जािहरातéमÅये जनसंपकाªचा वापर होत नाही.
३. जािहरातé¸या िवपरीत , ÿायोजक संÖथेĬारे ÿिसĦीसाठी पैसे िदले जात नाहीत.
४. जािहरातé¸या िवपरीत , ÿिसĦी ही संÖथाÂमक Öवłपाची असते.
५. ÿिसĦी¸या िवपरीत , जािहरातीमुळे úाहकांमÅये संशय कमी होतो.
७. ÿिसĦी आिण जािहरातéमÅये खालीलपैकì कोणते साÌय आहे?
१. दोÆही संÿेषणाचे अशुÐक ÿकार आहेत.
२. दोघेही अ²ात ÿायोजक चालवतात.
३. दोÆहीमÅये मोठ्या ÿमाणात ÿे±कांशी गैर-वैयिĉक संÿेषण समािवĶ आहे.
४. दोÆहीसाठी कंपनीकडून थेट पैसे िदले जात नाहीत.
५. दोÆही वारंवार Âवåरत अिभÿाय देÁयाची संधी देतात.
८. जािहरात संदेशा¸या िवकासाला जो बाजार Âया¸या लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचवू
इि¸छतो Âयाला _______________ Ìहणतात.
१. सजªनशील धोरण.
२. माÅयम धोरण. munotes.in

Page 41

जािहरात
41 ३. िवतरण धोरण.
४. वािहनी धोरण.
५. वापरकताª धोरण.
९. जािहरात हा एक ÿकारचा _________________ आहे.
१. बाĻिवपणन.
२. अÿÂय± िवपणन.
३. भागिवपणन.
४. Óयवहार िवपणन.
५. नातेसंबंध िवपणन.
१०. सवō°म जािहरात ____________ आहे.
१. ईमेलĬारे.
२. छपाई माÅयमे.
३. दूरदशªन.
४. एक समाधानी úाहक.
५. रेिडओ.
११. िवøì¸या ŀĶीकोनातून, _______ साठी जािहराती आवÔयक आहेत.
१. नफा.
२. तोटा.
३. वाढती िवøì.
४. िवøì कमी होत आहे.
५. यापैकì एकही नाही.
१२. "जािहरात हे एखाīा ओळखलेÐया ÓयĉìĬारे वैयिĉक नसलेले सादरीकरण आिण
कÐपना, वÖतू आिण सेवां¸या जािहरातीचे कोणतेही सशुÐक Öवłप आहे." हे कोणी
सांिगतले?
१. ऑÖůेिलयन िवपणन संघटना
२. युरोिपयन िवपणन संघटना munotes.in

Page 42

जािहरात परीचय - I
42 ३. चीन िवपणन संघटना
४. अमेåरकन िवपणन संघटना
५. भारतीय िवपणन संघटना
१३. जािहराती अिधक ÿभावी करÁयासाठी , उÂपादक __________________
सुधारतात.
१. िवīमान उÂपादने.
२. जािहरात शैली.
३. िवपणन चॅनेल.
४. ÿायोजक.
५. यापैकì नाही.
१४. नवीन úाहक उÂपादन सादर करÁया¸या ÿचाराचे चे उिĥĶ उ¸च जागŁकता पातळी
गाठणे असÐयास, Óयवसाय संÖथेचे बहòधा ÿचाराÂमक िम®णात
_______________ चा मोठ्या ÿमाणात वापर करेल.
१. जािहरात
२. वैयिĉक िवøì
३. ÿिसĦी
४. िवøì ÿचार
(ब) खालील ÿijांची थोड³यात उ°रे īा.
Q.१ जािहरातीची Óया´या करा आिण Âयाचे Öवłप आिण वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
Q.२ जािहरातीचे महßव ÖपĶ करा.
Q.३ जािहरातीची उिĥĶे ÖपĶ करा.
Q.४ जािहरातीतील सिøय सहभागी सांगा.
Q.५ जािहरात आिण Óयापार िचÆहाची उभारणी मधील समान धागा काय आहे?
Q.६ Óयापार िचÆहा¸या उभारणी मधील मु´य ŀिĶकोन ÖपĶ करा.
ÿijमंजुषेची उ°रे:
१) जािहराती¸या माÅयमा ची िनवड संदेशातील मजकुरावर अवलंबून असते.
उ°र: खरे munotes.in

Page 43

जािहरात
43 २) खालीलपैकì कोणते जािहरातीबाबत खरे आहे?
उ°र: Óयापार िचÆह आिण कंपनी इि³वटी तयार करÁयासाठी जािहरात हे एक मौÐयवान
साधन आहे.
३) जािहरातéमÅये उÂपादन, सेवेबĥल मािहती ÿसाåरत करणे समािवĶ आहे जेणेकłन
लोकांना जािहरातदारासाठी फायदेशीर कृती करÁयास ÿवृ° करणे.
४) जािहरात ही जनसंवाद आहे. हे जनतेला संबोिधत करते आिण हे वैयिĉक नसलेÐया
संÿेषणाचा एक ÿकार आहे.
५) úाहक बाजारां¸या संदभाªत, ÿिसĦ Óयापार िचÆहा¸या िनमाªÂयांĬारे देशÓयापी
आधारावर िकंवा देशातील बहòतेक ÿदेशांमÅये केलेÐया जािहरातéना राÕůीय जािहरात
Ìहणून ओळखले जाते.
६) ÿिसĦी आिण जािहरातéमÅये खालीलपैकì कोणता ÿाथिमक फरक आहे?
उ°र: जािहरातé¸या िवपरीत , ÿायोजक संÖथेĬारे ÿिसĦीसाठी पैसे िदले जात नाहीत .
७) ÿिसĦी आिण जािहरातéमÅये खालीलपैकì कोणते साÌय आहे?
उ°र: दोÆहीमÅये मोठ्या ÿमाणात ÿे±कांशी गैर-वैयिĉक संÿेषण समािवĶ आहे.
८) जािहरात संदेशा¸या िवकासाला जो बाजार Âया¸या लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचवू
इि¸छतो Âयाला सजªनशील धोरण Ìहणतात .
९) जािहरात िह एक ÿकारे अÿÂय± िवपणन आहे .
१०) सवō°म जािहरात Ìहणजे समाधानी úाहक.
११) िवøì¸या ŀĶीकोनातून, िवøì वाढवÁयासाठी जािहराती आवÔयक आहेत.
१२) जािहरात Ìहणजे एखाīा ओळखलेÐया ÓयĉìĬारे वैयिĉक नसलेले सादरीकरण
आिण कÐपना, वÖतू आिण सेवां¸या जािहरातीचे कोणतेही सशुÐक Öवłप आहे". हे
कोणी सांिगतले?
उ°र: अमेåरकन िवपणनसंघटना
१३) जािहराती अिधक ÿभावी करÁयासाठी , उÂपादक िवīमान उÂपादनांमÅये सुधारणा
करतात .
१४) नवीन úाहक उÂपादन सादर करÁया¸या जािहरातीचे उिĥĶ उ¸च जागŁकता पातळी
गाठणे असÐयास, Óयवसाय संÖथेचे बहòधा ÿचाराÂमक िम®णात जािहरातéचा जाÖत
वापर करेल.
***** munotes.in

Page 44

44 ३
जािहरातीचे वगêकरण
घटक रचना
३.० उिĥĶ
३.१ पåरचय
३.२ जािहरातीचे ÿकार
३.३ जािहरातीचे वगêकरण
३.४ इतर ÿकार¸या जािहराती
३.५ सारांश
३.६ ÖवाÅयाय
३.० उिĥĶे सदर िवभागाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
• भूिमका आिण काया«वर आधाåरत िविवध ÿकार¸या जािहराती जाणून घेणे.
• िविवध पैलूंवर आधाåरत जािहरातéचे िवÖतृत वगêकरण अËयासÁयासाठी: कायª,
ÿदेश, लàय बाजार, कंपनीची मागणी आिण वापरलेले माÅयम वापłन जािहरातीचे
वगêकरण करणे.
• सामािजक जािहरात , राजकìय जािहरात , विकली जािहरात, िकरकोळ जािहरात
समजून घेणे.
• आिथªक जािहरात ÖपĶ करÁयासाठी, आिथªक जािहरातé¸या यशासाठी आवÔयक
गोĶी, आिथªक जािहरातéचे फायदे ÖपĶ करणे.
• सामुदाियक ÿितमा जािहरात, जनसंपकª जािहरात, संÖथाÂमक जािहरात ÖपĶ करणे.
• आंतरजाल जािहरात, ÿकार, आंतरजाल जािहरातीचे फायदे आिण तोटे ÖपĶकरणे.
• उÂपादन जािहरात , सेवा जािहरात, राÕůीय जािहरात , िकरकोळ जािहरात समजून
घेणे.
३.१ पåरचय जािहरातéचा हेतू ®ोÂयांना (ÿे±क, वाचक िकंवा ®ोÂयांना) उÂपादने, कÐपना िकंवा सेवा
खरेदी करÁयासाठी िकंवा Âयावर काही कारवाई करÁयासाठी ÿवृ° करÁयाचा असतो.
ÂयामÅये एखाīा उÂपादनाचे िकंवा सेवेचे नाव आिण Âया उÂपादनाचा िकंवा सेवेचा munotes.in

Page 45

जािहरातीचे वगêकरण
45 úाहकांना कसा फायदा होऊ शकतो, लàय बाजाराला खरेदी करÁयासाठी िकंवा Âया
िविशĶÓयापार िचÆहाचा वापर करÁयास ÿवृ° करणे समािवĶ आहे. या जािहराती
लोकांपय«त काही कृती करÁयासाठी Âयांना पटवून देÁयाचा ÿयÂन करतात, जसे कì
पयाªवरणास अनुकूल वतªणूक, आिण अगदी अÆन सेवनाĬारे अÖवाÖÃयकर वतªन इÂयादी.
जािहरात करणे Ìहणजे सामाÆयतः लोकांचे ल± वेधणे. छापील िकंवा ÿसाåरत आिण सूचना
यासार´या िविवध माÅयमां¸या वापराĬारे उÂपादने िकंवा सेवांची िवøì करणे.
जािहरातéचा वापर केवळ कंपनी¸या उÂपादनांचा आिण सेवांचा ÿचार करÁयासाठी आिण
िवøì वाढवÁयासाठी केला जात नाही तर Óयापार िचÆहाची ओळख िनमाªण करÁयासाठी
आिण नवीन उÂपा दन/सेवेतील बदल úाहकांना कळवÁयाचे साधन Ìहणून वापरले जाते.
जािहरात हा सामुदाियक जगताचा एक अÂयावÔयक घटक बनला आहे आिण ते सवōÂकृĶ
जनसंवाद माÅयम देखील आहे. जािहराती िवīमान आिण संभाÓय úाहकांना उÂपादन िकंवा
सेवेबĥल थेट संवाद ÿदान करते.
३.२ जािहरातीचे ÿकार जािहरातéचे वगêकरणही Âयां¸या काय¥ आिण भूिमकेनुसार केले जाते. जािहरातéचे काही
महßवाचे वगêकरण खालीलÿमाणे आहेतः
१. सामािजक जािहरात:
सामािजक जािहराती ही गैर-Óयावसाियक संÖथा जसे कì िवĵÖत संÖथा, सामािजक आिण
धमाªदाय संÖथा इÂयादéĬारे हाती घेतली जाते. सामािजक जािहरातéचा मु´य उĥेश
सामािजक कारणासाठी कायª करणे आहे. युĦúÖतांसाठी िकंवा नैसिगªक आप°ीतील
पीिडतांसाठी देणµया गोळा करÁया¸या जािहराती, कायªøमा¸या ितिकटांची िवøì इÂयादी
सामािजक जािहरातéची उदाहरणे आहेत.
२. राजकìय जािहराती:
राजकìय जािहराती राजकìय प±ांकडून सामाÆय जनतेला ÿijात असलेÐया प±ा¸या
िवचारसरणी¸या बाजूने ÿेåरत करÁयासाठी केÐया जातात. िनवडणुकì¸या काळात
मतदारांची पसंती िमळवÁयासाठी राजकìय जािहरातबाजी केली जाते. अशा जािहराती
संबंिधत प±ा¸या योजना आिण धोरणांचा ÿचार करतात. मतदारांना Âयां¸या प±ा¸या
उमेदवारांना मतदान करÁयास पटवून देÁया¸या उĥेशाने िवरोधकां¸या कमकुवतपणाचा
पदाªफाश करÁयाचाही ÿयÂन केला जातो. पुनवªसन आिण राÕůीय पुनरªचने¸या योजना
राबिवÁयासाठी सरकारला मदत करÁयासाठी काही राजकìय जािहराती देखील केÐया
जातात. राजकìय प±ाने िदलेली जािहरात ही मूलत: राजकìय जािहरात असते.
३. समथªनाÂमक जािहरात:
कुटुंब िनयोजन पĦतéचा वापर, दुिमªळ संसाधनांचे संवधªन, हåरत वातावरण राखणे
इÂयादéशी संबंिधत समथªनाÂमक जािहराती आपण अनेकदा पाहतो. १९६० ¸या दशकात
एक कमालीचे उदाहरण समोर आले, जेÓहा एका खाजगी नागåरकाने Æयूयॉकª टाइÌसमÅये munotes.in

Page 46

जािहरात परीचय - I
46 िÓहएतनाममधील युĦ संपवÁयासाठी Âयाची शांतता योजना ÿÖतािवत करÁयासाठी
१२००० डॉलर खचª कłन दोन पानांची जािहरात िवकत घेतली. १९७४ मÅये, मोिबल
तेल कंपनीने Âयावेळी अिÖतÂवात असलेले ऊजाª संकट दूर करÁयासाठी समुþतळाशी
तेलाचे उÂखनन करÁया¸या गरजेबाबत समथªनाÂमक जािहरातबाजी सुł केली. एनबीसी ने
दूरिचýवाणी जािहरात Öवीकारली , परंतु िवषया¸या िववादाÖपद Öवłपामुळे एबीसी आिण
सीबीएस ने हे Öवीकारले नाही. पåरणामी, मोिबल तेल कंपनीने पूणª-पाना¸या
वतªमानपýातील जािहराती काढÐया, ºयात Óयापार िवषयक ŀÔयमान आिण मजकूर
छापÁयात आला. अशा जािहराती संपादकìय िकंवा मािहतीचे भाग नसून Âया िवशेष
जािहराती Ìहणून िदÐया जातात या वÖतुिÖथतीबĥल लोकांना सतकª करÁयासाठी हे
संकÐपन केले आहे. कंपÆया फलकावर, छापील मािसके आिण वतªमानपýांमÅये,
ऑनलाईन आिण दूरिचýवाणीवर समथªनाÂमक जािहरात देऊ शकतात. िकंबहòना, अनेक
जािहरात कंपÆया ºयांनी जािहरात इंटनªिशप पूणª केली आहे अशा उमेदवारांना न केलेÐया
उमेदवारांपे±ा अिधक आकषªक मानतात. तुÌ ही जािहरात Óयवसाय संÖथेचे¸ या सृजनता
िवभागात तुम¸ या कåरअरची जािहरात करÁ या ची योजना आखत असÐ या स, पदवी िततकì
आवÔयक नसेल.
४. िकरकोळ जािहराती:
िकरकोळ जािहरात ही िकरकोळ िवøेÂयांĬारे केलेली जािहरात असते जी सामाÆयतः
úाहकांना थेट वÖतू िवकतात. िकरकोळ जािहरातéची पुढील उिĥĶे आहेत:
i) साठा िवकÁयासाठी ;
ii) Óयवसायाची ओळख Öथािपत करÁयासाठी ;
iii) वैयिĉक, दूरÅवनी िकंवा मेल ऑडªर खरेदीदारांना आकिषªत करÁयासाठी.
िकरकोळ जािहरात ÿदशªन िखडकì, िनऑन िचÆहे, िभि°िचýे, पýके इÂयादीĬारे केली
जाते. ती सहसा Öथािनक Öवłपाची असते. अकबरॅिलस, अमरसÆस, एिशयािटक
िडपाटªम¤टल यां¸या िविवध जािहरात पÅदती ही िकरकोळ जािहरातéची उदाहरणे आहेत.
५. आिथªक जािहरात:
जेÓहा एखादा जािहरात संदेश भांडवल उभारणीसाठी आकिषªत करÁयासाठी िनद¥िशत केला
जातो तेÓहा Âयाला आिथªक जािहरात Ìहणतात. बँका, िवमा कंपÆया आिण Óयावसाियक
उपøम लोकां¸या बचतीतून आवÔयक िनधी गोळा करतात आिण Âयांना वतªमान खचª
भिवÕयातील कालावधीसाठी पुढे ढकलÁयास ÿवृ° करतात. गुंतवणूकदार Âया¸या कĶाने
कमावलेÐया बचतीची गुंतवणूक करÁयापूवê दोन गोĶéचा िवचार करतो.
(१) गुंतवणुकìची सुरि±तता, (२) गुंतवणुकìवर परतावा.
गुंतवणुकìची सुरि±तता कंपनीची ÿितķा आिण सĩावना आिण ित¸याकडे असलेÐया
मालम°ेवर अवलंबून असते. संÖथाÂमक जािहराती गुंतवणूकदारां¸या मनात आÂमिवĵास
िनमाªण करÁयास मदत करतात. आिथªक जािहराती गुंतवणूकदारांना लाभांश घोिषत munotes.in

Page 47

जािहरातीचे वगêकरण
47 करÁया¸या मागील कामिगरीबĥल आिण लाभांश जाहीर करÁया¸या ÿवृ°ीबĥल मािहती
देतात. लाभांश कंपनी¸या नÉयावर अवलंबून असतो. तĉे, आकृÂया इÂयादé¸या
साहाÍयाने कंपनी वाढीचा दर आिण नफा कोणÂया दराने वाढत आहे हे सांगते. आिथªक
जािहरातéचे उिĥĶ संभाÓय गुंतवणूकदारां¸या मनात कंपनीची आिथªक, पतदारी ÿÖथािपत
करणे आहे. आिथªक जािहरातéमुळेच कंपनीला भागांचेमोठे िवतरण क¤þÖथानी आणÁयात
यश आले आहे. आिथªक जािहरातéचे उिĥĶ संभाÓय गुंतवणूकदारां¸या मनात कंपनीची
आिथªक पतदारी Öथािपत करणे आहे.
आिथªक जािहरातé¸या यशासाठी आवÔयक गोĶी:
कोणतीही आिथªक जािहरात मोहीम, ती िकतीही सजªनशील आिण ÿेरक असली तरी,
पुढील अटी पूणª केÐयािशवाय इि¸छत पåरणाम देऊ शकत नाही.
(a) कंपनीचे कायªÿदशªन आिण ÿितमा आिण भिवÕयातील श³यता चांगली असणे
आवÔयक आहे.
(b) भागा ¸या िकमतीवर आकारला जाणारा लाभांश हा वाजवी आिण योµय असावा.
(c) दलाल आिण हमीदार यांनी कंपनीला अटीिवरिहत समथªन िदले पािहजे.
(d) कंपनीला पýकार पåरषदांĬारे पýकारांकडून Óयापक ÿिसĦी िमळाली पािहजे.
(e) जािहरातéमÅये केलेले तÃयांचे खरे िवधान.
(f) शेवटी, देशाचे आिथªक वातावरण महßवपूणª भूिमका बजावते.
आिथªक जािहरातéचे फायदे:
आिथªक जािहरातéचे खालील मु´य फायदे आहेत:
(g) बचत, िकंवा अितåरĉ िनधी¸या गुंतवणुकìसाठी नवीन गुंतवणूक संधéबĥल सवª
भौितक मािहती úाहकांना लàय करÁयासाठी आिथªक जािहराती ÿसाåरत करते.
(h) हे úाहकांना कंपÆयां¸या भाग, ऋणपý आिण सावªजिनक िनधीमधील गुंतवणुकì¸या
संदभाªत िश±ण आिण मागªदशªन ÿदान करते.
(i) हे úाहकांना Âयां¸याकडून योµय पाठपुरावा करÁयासाठी Öमरणपý Ìहणून काम करते.
(j) हे छोटी-मोठी, लहान शहरे आिण अगदी खेड्यांमÅये आिथªक संÖथांसाठी अīाप
अÖपिशªत समृĦ ±ेý िमळवÁयात मदत करते.
(k) आिथªक जािहरातéना उिĥĶे, उिĥĶ्यपूणª Óयवसाय िøयाकÐप, ºयासाठी
जािहरातदाराला अितåरĉ िनधीची आवÔयकता असते, यासाठी आवÔयक ते देणे
आवÔयक असÐयाने कंपनीला अशा जािहरातéĬारे Óयापक ÿिसĦी िमळते. munotes.in

Page 48

जािहरात परीचय - I
48 (l) आिथªक जािहराती दलाल तसेच हमीदार यां¸यासाठी कणा Ìहणून काम करतात, जे
जािहरातदार आिण úाहक यां¸यातील "मÅयÖथ" असतात.
(m) शेवटी, आिथªक जािहराती Óयवसाया¸या िवÖतारासाठी आिण िविवधीकरणासाठी
सावªजिनक िनधी एकिýत कłन देशा¸या आिथªक आिण औīोिगक वाढीस
अÿÂय±पणे मदत आिण समथªन करतात.
६. सामुदाियक ÿितमा जािहरात:
सामुदाियक ÿितमा जािहरात िवøेÂयाबĥल योµय ŀĶीकोन िनमाªण करÁयासाठी आिण
िविशĶ उÂपादन िकंवा सेवा िवकÁयापे±ा जािहरातदारासाठी (उÂपादनाची िचंता िकंवा
िवøìची िचंता) Óयसायातील पत िकंवा ÿितमा तयार करÁयासाठी संकÐपन िकंवा उĥीĶ
केली जाते. संÖथाÂमक जािहरात बाजारासाठी चांगली जनसंपकª ÿितमा तयार करÁयासाठी
आिण Âया¸या उÂपादनांना संर±ण देÁयासाठी केली जाते. Âयामुळे संÖथाÂमक जािहराती
ही संर±क जािहराती आिण जनसंपकª सेवा जािहराती असू शकतात. जनसंपकª संÖथाÂमक
जािहरातéचे उिĥĶ कमªचारी, गुंतवणूकदार िकंवा सामाÆय लोकांमÅये कंपनीची
(जािहरातदार) अनुकूल ÿितमा िनमाªण करणे आहे. सावªजिनक सेवा संÖथाÂमक
जािहरातéचा उĥेश लोकांचा ŀिĶकोन िकंवा वतªन समाजा¸या िकंवा मोठ्या ÿमाणावर
लोकां¸या भÐयासाठी बदलणे आहे. संर±क जािहरातéचा उĥेश úाहकांना उÂपादन
खरेदी¸या हेतूंऐवजी Âयां¸या संर±क खरेदी¸या हेतूंना आकिषªत करणे आहे. बाटा, टाटा,
डनलॉप, जेके, बॉÌबे डाईंग इÂयादी नावांचा वापर कłन लोकां¸या मनात आपली ÿितमा
िनमाªण करÁयात बहòतांश कंपÆया यशÖवी होतात.
७. जनसंपकª जािहरात:
ही संÖथाÂमक जािहरातéचा एक भाग आहे. जनसंपकª जािहरातéचा मूळ उĥेश úाहक,
बँकसª, पुरवठादार, सरकारी संर±क आिण सामाÆय जनता यां¸याशी सौहादªपूणª आिण
िनरोगी संबंध ÿÖथािपत करणे हा आहे. जनसंपकª जािहरात कंपनी Âयां¸या धोरणांमधील
बदल, िवकासाÂमक उपøम , कमªचारी संपावर असताना Âयांची िÖथती आिण भूिमका
जाहीर करते. हे कंपनीला अनाÖथा असलेÐया गटांनी तयार केलेÐया कंपनीबĥल¸या
चुकì¸या संकÐपना दूर करÁयास मदत करते. वÖतूं¸या कमी पुरवठ्या¸या काळात,
जनसंपकª जािहराती úाहकांचे िहत जपÁयास मदत करतात. कंपनी पुरवठ्या¸या
सामाÆयतेबĥल आĵासन देते आिण आपÐया úाहकांना कंपनीस सहन करÁयाची िवनंती
करते. संÖथाÂमक जािहराती आिण जनसंपकª जािहराती एकमेकांना पूरक आहेत. दोÆही
सामुदाियक ÿितमा तयार करÁयासाठी िनद¥िशत आहेत. सामुदाियक Óयवसाय संÖथा
जनसंपकª जािहरातéचा अवलंब का कł शकते याची अनेक कारणे आहेत . ती पुढीलÿमाणे
आहेत:
(१) संÖथेची अनुकूल ÿितमा िनमाªण करÁयासाठी.
(२) चांगले पुरवठादार सुरि±त ठेवÁयासाठी आिण वाढवÁयासाठी.
(३) िवøेÂयांचीपत िनमाªण करÁयासाठी. munotes.in

Page 49

जािहरातीचे वगêकरण
49 (४) úाहकांना जागृत करणे आिण Âयांना चांगÐया ÿकारे सेवा देणे.
(५) वतªमान आिण संभाÓय भागधारकांचे िहत जागृत करÁयासाठी.
(६) संपादन दरÌयान Óयवसाय संÖथेबĥलचे गैरसमज दूर करणे.
(७) कमªचाöयांचा िवĵास िजंकÁयासाठी.
(८) समाजसेवा करÁयासाठी.
(९) लोकांना सामािजक दुÕकृÂये, आरोµयधोके इÂयादéबĥल जागłक करÁयासाठी.
(१०) िविशĶ कारणासाठी सावªजिनक समथªन ÿाĮ करÁयासाठी.
८. संÖथाÂमक जािहरात:
संÖथाÂमक जािहरातéचा उĥेश सवªसाधारणपणे लोकां¸या मनात उÂपादकांची ÿितķा
िनमाªण करणे आहे. जािहरात संदेशामÅये कंपनी, ितचे लोक, सामािजक कÐयाणकारी
उपøमांना चालना देÁयासाठी, úाहकां¸या समाधानाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ितचे
तंý²ानातील यश, कंपनी¸या आिथªक ÿगतीतील वाटा इÂयादीबĥल सांगÁयासाठी
िनद¥िशत केले आहे. अशा जािहराती ताबडतोब उ¸च िवøì¸या Öवłपात फायदे देत
नाहीत. परंतु ते दीघªकाळात कंपनीसाठी चांगले पाऊल िनमाªण करतात. सामुदाियक
ÿितमे¸या वाढीसह कंपनीची ÖपधाªÂमक ताकद वाढते. उ¸च ÿितिķत कंपनीसाठी नवीन
उÂपादन बाजारात आणणे खूप सोपे आहे. मुळात संÖथाÂमक जािहरातéचे उिĥĶ
सावªजिनक वगªणीĬारे भांडवल उभारणीसाठी सावªजिनक समथªन िमळवणे असते. खालील
मुĥे सामाÆयतः संÖथाÂमक जािहरातéमÅये संदिभªत केले जातात:
(१) Óयवसाय संÖथेचेचे संशोधन आिण िवकास.
(२) Óयवसाय संÖथे¸या कारखाÆयांची िकंवा शाखांची सं´या.
(३) कमªचाöयांची सं´या आिण Âयांना देÁयात येणाöया सुिवधा.
(४) परदेशी सहयोग, जर असेल तर.
(५) Óयवसाय संÖथेचे िवतरण जाळे
(६) Óयवसाय संÖथेची बाजार िÖथती.
(७) Óयवसाय संÖथेĬारे ÿÖताव केलेली उÂपादने िकंवा सेवा.
(८) Óयवसाय संÖथेने हाती घेतलेले समाजकÐयाण कायªøम इ.
९. आंतरजाल जािहरात:
आंतरजाल सुिवधा सुमारे ३० वषा«पासून आहे. याची सुŁवात १९६० ¸या दशका¸या
सुŁवातीस यूएसए मÅये झाली, जेÓहा अमेåरकन लÕकरी िवभागाने याला देशभरातील munotes.in

Page 50

जािहरात परीचय - I
50 संशोधक आिण लÕकरी सुिवधांसाठी सुपर कॉÌÈयुटर संÿेषणाचे साधन Ìहणून पािहले.
१९९० ¸या दशकात Âयाचा Óयावसाियक Öफोट होईपय«त, आंतरजाल हे िलंक केलेÐया
संगणकांचे तुलनेने अÖपĶ जाळे रािहले - मु´यतः शै±िणक, लÕकरी संशोधक आिण
जगभरातील शाľ² इले³ůॉिनक मेल पाठवÁयासाठी आिण ÿाĮ करÁयासाठी, फाइÐस
हÖतांतåरत करÁयासाठी आिण डेटाबेसमधून मािहती शोधÁयासाठी िकंवा पुनÿाªĮ
करÁयासाठी - सÅया , आंतरजाल हे इितहासातील सवाªत जलद वाढणारे माÅयम आहे, जे
Óयवसाय आिण जािहराती या दोÆही ±ेýातील लोकां¸या िवÖतृत ®ेणीसाठी अिवĵसनीय
संधी देते. जािहरातदारांसाठी, संभाÓय úाहकांचे संपूणª नवीन जग आहे.
१०. ÿाथिमक मागणी जािहरात:
ÿाथिमक मागणी जािहरातéचे मु´य उिĥĶ नवीन उÂपादन िकंवा सेवा ®ेणीसाठी मागणी
िनमाªण करणे आहे. नवीन िवकिसत उÂपादना¸या बाबतीत िकंवा महाग Öवłपा¸या
उÂपादनां¸या बाबतीत हे आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, कार, रेिĀजरेटर, वॉिशंग मशीन,
घड्याळ इ. अशा जािहराती úाहकां¸या एका वगाªकडे िनद¥िशत केÐया जातात; हे िनवडक
मागणी जािहराती Ìहणून देखील वणªन केले आहे. उÂपादना¸या जीवनचøा¸या पåरचया¸या
टÈÈयात याचा मोठ्या ÿमाणात वापर केला जातो. ÿाथिमक मागणी Ìहणजे जेÓहा संभाÓय
खरेदीदार, िकंवा संभाÓय, ÿथमच उÂपादन िकंवा सेवेमÅये ÖवारÖय दाखवत असतो.
बö याचदा असे होते कारण उÂपादन िकंवा सेवे¸या संकÐपनेचे संभाÓय खरेदीदार कधीच
उघडकìस येत नाहीत िकंवा Âयांना ते कधीच समजत नाही. पण आता नवीन
पåरिÖथतीमुळे Âयाला/ितची अचानक गरज भासू लागली आहे.
११. िनवडक मागणी जािहरात:
उÂपादना¸या जीवनचøा¸या वाढी¸या टÈÈयात वाढÂया Öपध¥ला तŌड देÁयासाठी िनवडक
मागणी जािहराती केÐया जातात. येथे, िविशĶ उÂपादन िकंवा सेवेची मागणी पुढे ढकलणे हे
जािहरातीचे उिĥĶ आहे. अनेकदा, या टÈÈयात जािहरात कमी मािहतीपूणª आिण अिधक
भाविनक होते. जािहरातीÓयापार िचÆहा¸या नावा¸या आठवणीवर भर देऊनÓयापार
िचÆहामधील सूàम फरकांवर जोर देऊ शकतात. या टÈÈयावर, िकमतीचा वापर शľ Ìहणून
ही केला जाऊ शकतो कारण सवª Öपधªकांची उÂपादने गुणव°ेत जवळजवळ सारखीच
असतात. िनवडक मागणी Ìहणजे जेÓहा एखाīा संभाÓय úाहकाची गरज असते, गरज
ओळखली जाते आिण सिøयपणे उपाय शोधले जातात. या ÿकरणांमÅये, Âया¸या गरजा
सोडवÁया¸या आपÐया कंपनी¸या ±मतेमÅये Âयाला सोयीÖकर वाटत असेल तर संभाÓय
úाहका तुम¸याकडे येईल. जेÓहा एखाīाला िनवडक मागणी असते तेÓहा ते Âयां¸या
मािहती¸या शोधात अिधक सिøय असतात. ते सहसा वेगवेगÑया कंपÆयां¸या गुणव°ा,
मूÐय आिण ÿÖतावांची तुलना करÁयासाठी Öवतःला पुरेसा वेळ देतात. Ìहणून जेÓहा ते
तुÌहाला कॉल करत असतील तेÓहा ते कदािचत इतरांना देखील कॉल करत असतील.
१२. उÂपादनाची जािहरात:
उÂपादनाची जािहरात Ìहणजे मूतª उÂपादनाची जािहरात. उÂपादना¸या िवपणनासाठी,
जािहरात हे एक शिĉशाली साधन Ìहणून उदयास आले आहे. उÂपादन असे काहीही असू munotes.in

Page 51

जािहरातीचे वगêकरण
51 शकते ºयामÅये Óयापारी Óयवहार करतो िकंवा Óयापार करतो. उÂपादन मूतª िकंवा अमूतª
असू शकते. रेिडओ, साबण, पेन कापड इÂयादी उÂपादने मूतª उÂपादने आहेत आिण
डॉ³टर, वकìल, अिभयंता इÂयादी Óयावसाियक लोकां¸या सेवा ही अमूतª उÂपादने आहेत.
कोणÂयाही जािहरात मोिहमेची मूलभूत गोĶ ही वÖतुिÖथती Öथािपत करणे आहे कì
पयाªयांपैकì जािहरात केलेले उÂपादन सवō°म आहे. अशा ÿकारे उÂपादन हे कोणÂयाही
जािहरात कायªøमाचे Ńदय असते. जािहरातीमुळे नवीन उÂपादनाचा बाजारात सहज ÿवेश
श³य होतो.
सेवा जािहरात: सेवा जािहरात सावªजिनक िहतासाठी कायª करÁयासाठी संकÐपनकेलेली
आहे. लोककÐयाण आिण सामािजक िवकासासाठी हे काम हाती घेतले आहे. हे गैर-
Óयावसाियक संÖथाÂमक जािहरातéचे Öवłप आहे. या ÿकार¸या जािहरातéमÅये, ŀĶीकोन
िकंवा वतªन बदलÁया¸या उĥेशाने संदेश देणे आिण पåरणामी, मोठ्या ÿमाणावर जनतेला
फायदा देणे हे उिĥĶ आहे. सावªजिनक कÐयाणाचा ÿचार करÁयासाठी सरकार आिण इतर
संÖथांĬारे याचा वापर केला जातो. लहान कौटुंिबक िनकष, कायाªÂमक सा±रता आिण
पयाªवरणीय Öव¸छता इÂयादéवर ल± क¤िþत करणाöया जािहराती आपण अनेकदा पाहतो.
भारत सरकार आिण अनेक औīोिगक घराणे कुटुंब िनयोजन कायªøम, राÕůीय एकाÂमता,
रोजगार सहाÍय योजना , Öव¸छता मोहीम , लसीकरणाची गरज , हòंडािवरोधी कारण, अंमली
पदाथा«चे Óयसन, एड्स, वÆयजीव संर±ण, रÖता सुर±ा उपाय, यासंबंधी जािहरात मोिहमेचे
ÿायोजकÂव करत आहेत. ÿौढ सा±रता कायªøम, इ. आज,बहòतेक उÂपादक आिण
Óयावसाियकांनी देखील जनते¸या िहतासाठी जािहराती देणे सुł केले आहे. सावªजिनक
मालम°ेची काळजी घेÁयाचे आवाहन करणाöया भारतीय रेÐवेने ÿिसĦ केलेÐया जािहराती
आिण कॅÆसर सोसायटी ऑफ इंिडयाने मोफत ककªरोग तपासणीसाठी ÿिसĦ केलेÐया
जािहराती सामािजकŀĶ्या संबंिधत कारणांसाठी आहेत. अनेक कंपÆयांनी सावªजिनक सेवा
जािहरातéचा अवलंब कłन कुķरोग िनमूªलन कायªøमाला पािठंबा देणे, ÿदूषण टाळणे,
सुरि±त वाहन चालवणे, रĉदान मोहीम इÂयादी सावªजिनक कारणे देखील हाती घेतली
आहेत. एड्स आिण Âया¸या ÿितबंधांबĥल जागłकता िनमाªण करÁयासाठी, लोवे िलंटासने
दूरिचýवाणी/िचýपट/Åवनीमुिþत िचýफìत मोिहमेची रचना केली आहे.
१३. राÕůीय जािहरात:
हे सामाÆयत: माÆयताÿाĮ वÖतूं¸या िनिमªतीĬारे केले जाते, ºयासाठी देशभरातील
úाहकांना जािहरात संदेश पाठवले जातात. राÕůीय वृ°पýे, रेिडओ आिण दूरिचýवाणी
जाळेसह जवळजवळ सवª श³य माÅयमे राÕůीय जािहरातéसाठी कायªरत आहेत. उÂपादन
सेवा आिण कÐपना, ºयांना देशभरात मागणी आहे, राÕůीय जािहरातéसाठी योµय आहेत.
भारतात, इंिडयन एअरलाईन िहंदुÖतान लीÓहर िल., िवको, गोदरेज, बजाज आिण
िकलōÖकर हे राÕůीय Öतरावरील काही आघाडीचे जािहरातदार आहेत. Âयाचÿमाणे,
ÿ±ालक, साबण, सŏदयªÿसाधने, Öकूटर, कार आिण सायकली ही काही उÂपादने आहेत,
ºयांची देशभर जािहरात केली जाते.
munotes.in

Page 52

जािहरात परीचय - I
52 ३.३ जािहरातéचे वगêकरण जािहरातीचे वगêकरण थेट जािहरात योजनेशी संबंिधत आहे. एक ÿभावी जािहरात योजना
िवकिसत कłन , खचª केलेÐया रकमेकडे दुलª± कłन जािहरात गुंतवणुकìवर सकाराÂमक
परतावा वाढवÁयाची श³यता आहे.
जािहरात ÓयवÖथापनामÅये, जािहरातéचे िकंवा जािहरातीचे िविवध ÿकारचे वगêकरण केले
जाते. यात वगêकरण ÖपĶ करÁयासाठी ५ ÿमुख मुद्īांचा समावेश आहे आिण ते
खालीलÿमाणे वगêकृत केले आहे:
१. भौगोिलक ÿसारा¸या आधारावर ,
२. लàय ÿे±क िकंवा बाजारा¸या आधारावर,
३. माÅयमां¸या आधारावर,
४. उĥेशा¸या आधारावर,
५. िøयां¸या आधारावर.
१. भौगोिलक ±ेýावर आधाåरत वगêकरण:
िवøेते राÕůीय आिण िकरकोळ/Öथािनक जािहरातéसह úाहक बाजारपेठेत जािहरात
करतात ºयामुळे ÿाथिमक िकंवा िनवडक मागणी उ°ेिजत होऊ शकते.
१. जागितक जािहरात :
आंतरराÕůीय जािहरातéची संकÐपना जागितक िवपणनाला ÿितसाद Ìहणून केली जाते
ºयामुळे जािहरात संÖथा आंतरराÕůीय महामंडळांकडून आंतरराÕůीय माÅयमांमÅये
जािहरातéचा मागª बदलू शकते. एकेकाळी राÕůीय Öतरावर िवकले जाणारे समान उÂपादन
आता Âयाच जािहरातé¸या आधारे संपूणª जगाला िवकले जाऊ शकते. उदा. कोक सवª
देशांमÅये समान ÿमािणत जािहराती वापरत आहे. पेÈसी राÕůीय संÖकृतीसाठी समान
कÐपना Öवीकारते.
२. राÕůीय जािहरात :
राÕůीय जािहराती मोठ्या कंपÆयांĬारे देशÓयापी आधारावर िकंवा देशा¸या बहòतेक
ÿदेशांमÅये केÐया जातात. मु´य वेळेत दूरिचýवाणी वर िकंवा इतर ÿमुख राÕůीय िकंवा
ÿादेिशक माÅयमांमÅये िदसणाö या ÿिसĦ कंपÆया आिण Óयापार िचÆहा¸या बहòतेक
जािहराती ही राÕůीय जािहरातéची उदाहरणे आहेत. कंपनी िकंवा Óयापार िचÆहाची वैिशĶ्ये,
फायदे िकंवा उपयोगांबĥल úाहकांना मािहती देणे िकंवा Âयाची आठवण कłन देणे आिण
ितची ÿितमा तयार करणे िकंवा मजबूत करणे हे राÕůीय जािहरातदारांचे उिĥĶ आहेत
जेणेकłन úाहकांना ते खरेदी करÁयाची ÿवृ°ी असेल.
munotes.in

Page 53

जािहरातीचे वगêकरण
53 ३. िकरकोळ / Öथािनक जािहरात :
िकरकोळ िवøेÂयांĬारे Öथािनक Óयापाöयांकडून úाहकांना िविशĶ दुकानात खरेदी
करÁयासाठी, िकंवा Öथािनक सेवा वापरÁयासाठी िकंवा िविशĶ आÖथापनाचे संर±ण
करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी जािहरात केली जाते. िकरकोळ िकंवा Öथािनक
जािहरातéमÅये िकंमत, कामाचे तास, सेवा, वातावरण, ÿितमा िकंवा Óयापारी मालाचे
वगêकरण यासार´या िविशĶ संर±क हेतूंवर जोर िदला जातो. िकरकोळ िवøेते úाहकांची
रहदारी वाढवÁयाबाबत िचंतीत असतात, Âयामुळेच Âयां¸या जािहराती अनेकदा थेट कृती
जािहरातéचे łप धारण करतात जे ताÂकाळ úाहकांची रहदारी वाढवÁयाबाबत आिण िवøì
िनमाªण करÁयासाठी संकÐपन केलेले असतात.
४. वापरलेÐया माÅयमांवर आधाåरत वगêकरण:
जािहरातीसाठी कोणतेही माÅयम ÿभावीपणे वापरले जाऊ शकते. या िनकषांवर आधाåरत
जािहराती¸या अनेक शाखा असू शकतात. खाली िविवध ®ेणी िकंवा जािहरातéचे ÿकार
नमूद केले आहेत:
जािहरात छापणे: वतªमानपýे, मािसके, मािहतीपýके, हवाई जािहराती :
छापीलमाÅयम हे नेहमीच लोकिÿय जािहरातीचे माÅयम रािहले आहे. वतªमानपýे आिण
मािसकांĬारे उÂपादनांची जािहरात करणे ही एक सामाÆय गोĶ आहे. या Óयितåरĉ,
छापीलमाÅयम जािहरातé¸या उĥेशांसाठी ÿचाराÂमक मािहतीपýके आिण Éलायसªसारखे
पयाªय देखील देतात. वृ°पýे आिण मािसके जािहरातéनी Óयापलेले ±ेý, जािहरातीचे Öथान
(पुढचे पान/मधले पान) तसेच ÿकाशनां¸या वाचक सं´येनुसार जािहरातéची जागा
िवकतात. मुिþत जािहरातéची िकंमत देखील Âया कोणÂया पुरवणीत िदसतात Âयावर
अवलंबून असते.
बाĻ जािहरात: फलक , मंडप, Óयापारÿदशªन आिण कायªøम:
बाĻ जािहरात हा देखील जािहरातीचा एक अितशय लोकिÿय ÿकार आहे, जो घराबाहेरील
úाहकांना आकिषªत करÁयासाठी अनेक साधने आिण तंýांचा वापर करतो. बाĻ
जािहरातéची सवाªत सामाÆय उदाहरणे Ìहणजे फलक, मंडप आिण कंपनीĬारे आयोिजत
केलेले अनेक कायªøम आिण Óयापार ÿदशªन. रहदारांचे ल± वेधून घेÁयासाठी फलक
जािहरात खरोखरच ±ुÐलक आिण आकषªक असावी. मंडप कंपनी¸या उÂपादनांसाठी
केवळ सुलभ सुिवधा देत नाहीत तर कंपनी¸या उÂपादनांचा ÿचार करÁयासाठी एक ÿभावी
जािहरात साधन Ìहणूनही काम करतात. कंपÆयांĬारे अनेक Óयापारÿदशªन आिण कायªøम
आयोिजत करणे िकंवा Âयांना ÿायोिजत करणे देखील एक उÂकृĶ जािहरात संधी देते.
a) ÿसारण जािहरात: दूरदशªन, रेिडओ आिण आंतरजाल:
ÿसारण जािहरात हे एक अितशय लोकिÿय जािहरात माÅयम आहे ºयामÅये दूरिचýवाणी,
रेिडओ िकंवा आंतरजाल सार´या अनेक शाखा आहेत. दूरिचýवाणी ¸या जािहराती
आÐयापासून Âया खूप लोकिÿय झाÐया आहेत. दूरिचýवाणी जािहरातीची िकंमत अनेकदा munotes.in

Page 54

जािहरात परीचय - I
54 जािहरातीचा कालावधी , ÿसारणाची वेळ (मु´य वेळ) आिण अथाªतच ºया दूरिचýवाणी
वािहनीवर जािहरात ÿसाåरत केली जाणार आहे Âयाची लोकिÿयता यावर अवलंबून असते.
नवीन युगा¸या माÅयमामुळे रेिडओने Âयाचे आकषªण गमावले असेल, परंतु रेिडओ हा
छोट्या जािहरातदारां¸या पसंतीस उतरला आहे. रेिडओ िजंगÐस हे खूप लोकिÿय
जािहरात माÅयम आहेत आिण Âयांचा ÿे±कांवर मोठा ÿभाव आहे.
५. लàय ÿे±कावर आधाåरत वगêकरण:
úाहक जािहरात :
एकूण जािहरातéचा फार मोठा भाग úाहकां¸या उÂपादनां¸या खरेदीदारांना िनद¥िशत केला
जातो जे Âयां¸या Öवत: ¸या वापरासाठी िकंवा Âयां¸या कुटुंबासाठी खरेदी करतात. ही
वÖतुिÖथती आहे कì úाहक वÖतूंचे खरेदीदार सामाÆयतः खूप मोठे असतात आिण मोठ्या
भौगोिलक ±ेýामÅये मोठ्या ÿमाणावर िवतåरत केले जातात हे िवपणन साधन Ìहणून
जािहरातीचे महßव वाढवते. अशा जािहरातéचे ÿाबÐय कोणÂयाही सामाÆय छापीलमाÅयम
जसे कì वतªमानपýे, मािसके इ. मÅये पािहÐयास िदसून येते. या जािहराती थेट
खरेदीदार/úाहकांना आवाहन कłन जािहरात केलेÐया उÂपादनां¸या िवøìला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी असतात. अशा जािहरातीला úाहक जािहरात Ìहणतात.
Óयवसाय-ते-Óयवसाय जािहरात:
कंपÆयांसाठी औīोिगक वÖतू िकंवा सेवा खरेदी करणाö या िकंवा ÿभािवत करणाö या
Óयĉéना लàय केलेÐया जािहरातéना Óयवसाय-ते-Óयवसाय जािहरात Ìहणून ओळखले
जाते. औīोिगक वÖतू ही अशी उÂपादने आहेत जी एकतर दुसö या उÂपादनाचा भौितक
भाग बनतात (क ¸चा माल िकंवा घटक भाग), िकंवा इतर वÖतू (यंýसामúी) तयार
करÁयासाठी वापरÐया जातात िकंवा कंपनीचा Óयवसाय चालवÁयासाठी वापरÐया जातात
(उदा., कायाªलयीन पुरवठा, संगणक) Óयवसाय जसे कì िवमा, ÿवास सेवा आिण आरोµय
सेवा देखील या ®ेणीमÅये समािवĶ आहेत.
Óयावसाियक जािहरात :
डॉ³टर, वकìल, दंतिचिकÂसक, अिभयंते िकंवा ÿाÅयापक यांसार´या Óयावसाियकांना
Âयां¸या Óयवसाय िøयांमÅये कंपनीचे उÂपादन वापरÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी Âयांना
लिàयत केलेÐया जािहरातीचा वापर Óयावसाियकांना अंितम वापरकÂया«ना कंपनी¸या
उÂपादना¸या वापराची िशफारस करÁयासाठी िकंवा िनिदªĶ करÁयासाठी ÿोÂसािहत
करÁयासाठी देखील केला जाऊ शकतो.
Óयापार जािहरात :
घाऊक िवøेते, िवतरक आिण िकरकोळ िवøेते यांसार´या िवपणन ÿणाली सदÖयांना
लिàयत केलेÐया जािहरातéना Óयापार जािहराती Ìहणून ओळखले जाते. चॅनेल सदÖयांना
उÂपादकां¸या माÆयताÿाĮ उÂपादनांचा Âयां¸या úाहकांना साठा, ÿचार आिण पुनिवªøì
करÁयास ÿोÂसािहत करणे हे Óयापार जािहरातीचे उिĥĶ आहे. munotes.in

Page 55

जािहरातीचे वगêकरण
55 औīोिगक जािहरात :
औīोिगक वापरकÂया«कडे िनद¥िशत केलेÐया जािहराती (क¸चा माल , घटक भाग,
यंýसामúी इ. खरेदीदार) औīोिगक जािहराती Ìहणून गणÐया जातात, Ìहणजे, जे úाहक
Âयां¸या औīोिगक वापरासाठी वÖतू खरेदी करतात आिण या úाहकांसाठी िनद¥िशत
केलेÐया जािहराती औīोिगक जािहराती Ìहणून ओळखÐया जातात.
कृषी जािहरात:
िबयाणे, ůॅ³टर आिण इतर कृषी अवजारे खरेदीसाठी शेतकö यांना लàय केले जाणाö या
जािहराती कृषी जािहराती Ìहणून गणÐया जातात.
६. उĥेशावर आधाåरत वगêकरण:
उÂपादन िकंवा गैर-उÂपादन:
उÂपादन ही एक वÖतू िकंवा सेवा आहे ºयासाठी úाहक एखाīा मूÐयाची देवाणघेवाण
करतील. उÂपादना¸या जािहरातीचा उĥेश जािहरातदारांना वÖतू िकंवा सेवा िवकणे हा
आहे. सेवा ही अमूतª उÂपादने आहेत. ÂयामÅये आिथªक, कायदेशीर, वैīकìय आिण इतर
मनोरंजन सेवांचा समावेश आहे. गैर-उÂपादन जािहरात Ìहणजे संÖथाÂमक िकंवा
सामुदाियक जािहराती ºयामÅये जािहरातदार आपली ÿितमा चमकवÁयाचा िकंवा एखाīा
समÖयेबĥल लोकां¸या मतावर ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन करतो. येथे उĥेश काही िवकणे
नाही, तर अशी संÖथा अिÖतÂवात आहे हे जनतेला कळवणे हा आहे.
Óयावसाियक िकंवा गैर-Óयावसाियक:
Óयावसाियक िकंवा गैर-Óयावसाियक जािहराती समजून घेणे खूप सोपे आहे. जािहरातéचा
िवचार नफा कमावणे असेल तर ती Óयावसाियक जािहरात आहे. जािहरातéचा िवचार नफा
कमावÁयासाठी नसेल, तर ती अÓयावसाियक जािहरात आहे. आपण पाहतो Âया बहòतांश
जािहराती Óयावसाियक असतात.
ÿाथिमक-मागणी आिण िनवडक - मागणी जािहरात :
ÿाथिमक मागणी जािहराती उÂपादनां¸या िविशĶ ®ेणीची आवÔयकतेवर जोर देते , फĉ
एका Óयापार िचÆहाची उÂपादने िवकणे एवढाच हेतू नसतो. 'िहरा कायमÖवłपी आहे' हे डी
िबअसª¸या Óयापार िचÆहाची िवøì करÁयासाठी नाही तर िहöयांची गरज िनमाªण
करÁयासाठी वापर केला आहे. एकदा िविशĶ ®ेणीची आवÔयकता Öथािपत झाÐयानंतर,
िनवडक मागणी जािहराती िचýात येतात. या जािहराती उÂपादना¸या िविशĶ
ÓयापारिचÆहावर ल± क¤िþत करतात आिण Âयाचा ÿचार करÁयाचा ÿयÂन करतात. डी
िबयसªने िहöयांचे दािगने लोकिÿय केÐयानंतर िनवडक मागणी¸या जािहरातéना सुŁवात
केली.
munotes.in

Page 56

जािहरात परीचय - I
56 ÿÂय± कृती िकंवा अÿÂय± कृती जािहरात:
काही वेळा ÿे±कांचा ÿितसाद लगेच िमळावा Ìहणून जािहराती तयार केÐया जातात. या
ÿकार¸या जािहरातéना थेट कृती जािहराती Ìहणतात. सामाÆयतः, या ÿकार¸या
जािहरातéमÅये टोल Āì øमांक आिण िवøì ÿसार ÿोÂसाहन असते. अÿÂय±-कृती
जािहराती ÿामु´याने उÂपादनाबĥल जागłकता िनमाªण करÁयासाठी केली जातात.
७. कृतीवर आधाåरत वगêकरण:
जािहराती¸या वगêकरणाचा हा पाचवा भाग आहे आिण Âयात २ उप-मुĥे समािवĶ आहेत
जसे-
Âवåरत ÿितसाद :
अशा ÿकार¸या जािहरातéना उÂपादना¸या खरेदी¸या Öवłपात Âवåरत ÿितसाद िमळतो.
उदाहरणाथª- ÿÖतावां¸या जािहरातीमुळे उÂपादनाची अिधक िवøì होऊ शकते.
अÿÂय± ÿितसाद :
अशा ÿकार¸या जािहराती úाहकां¸या मनात Óयापार िचÆह ÿितमा तयार करÁयाचे काम
करतात जेणे कłन ते ठरािवक कालावधीत उÂपादने खरेदी कł शकतील. उदाहरणाथª-
बँका, िवमा पॉिलसी इÂयादéशी संबंिधत जािहरात.
३.४ इतर ÿकार¸या जािहराती गुĮ जािहरात:
गुĮ जािहरात ही "गुåरÐला जािहरात" Ìहणून ओळखली जाणारी जािहरात ही एक अिĬतीय
ÿकारची जािहरात आहे ºयामÅये िचýपट, दूरिचýवाणी ÿदशªन िकंवा अगदी øìडा
यांसार´या काही मनोरंजन माÅयमांमÅये उÂपादन िकंवा िविशĶ Óयापार िचÆहाचा समावेश
केला जातो. करमणूक कायªøमात कोणतीही जािहरात नसते तर Óयापार िचÆह िकंवा
उÂपादन सूàमपणे (िकंवा कधीकधी ÖपĶपणे) मनोरंजन कायªøमात ÿदिशªत केले जाते.
सरोगेट जािहरात- अÿÂय±पणे जािहरात:
कायīाने एखाīा िविशĶ उÂपादना¸या जािहरातीवर बंदी घातली आहे अशा ÿकरणांमÅये
सरोगेट जािहरात ठळकपणे िदसून येते. आरोµयास हानीकारक असलेÐया िसगारेट िकंवा
मīासार´या उÂपादनां¸या जािहरातéवर अनेक देशांमÅये कायīाने बंदी आहे आिण Ìहणून
या कंपÆयांना समान Óयापार िचÆहाची इतर अनेक उÂपादने आणावी लागतील ºयांचे नाव
समान असू शकते जे लोकांना िसगारेट िकंवा िबअर¸या बाटÐयांची अÿÂय±पणे आठवण
कłन देतात.

munotes.in

Page 57

जािहरातीचे वगêकरण
57 सावªजिनक सेवा जािहरात - सामािजक कारणांसाठी जािहरात:
सावªजिनक सेवा जािहरात हे एक तंý आहे जे एड्स, ऊजाª संवधªन, राजकìय अखंडता,
जंगलतोड, िनर±रता, दाåरþ्य आिण यासार´या महßवा¸या बाबी आिण सामािजक
कÐयाणकारी कारणांबĥल सामािजकŀĶ्या संबंिधत संदेश देÁयासाठी जािहरातéचा ÿभावी
संवाद माÅयम Ìहणून वापर करते. डेिÓहड ओिµलÓही ºयांना जािहरात आिण िवपणन
संकÐपनांचे ÿणेते मानले जाते Âयांनी सामािजक कारणासाठी जािहरात ±ेýाचा वापर
करÁयास ÿोÂसािहत केले होते. आज सावªजिनक सेवा जािहरातéचा वापर िविवध
सामािजक कारणांसाठी जगभरातील अनेक देशांमÅये गैर-Óयावसाियक पĦतीने केला जात
आहे.
सेिलिāटी जािहरात:
जािहरातीसाठी ´यातनाम Óयĉéचा वापर करÁयामÅये जािहरात मोिहमांसाठी सेिलिāटéना
आमंिýत करणे समािवĶ आहे, ºयामÅये दूरिचýवाणी आिण छापील जािहराती आिण इतर
सवª ÿकार¸या जािहरातéचा समावेश आहे. जरी ÿे±क अिधकािधक हòशार होत आहेत
आिण आधुिनक काळातील úाहक बहòसं´य जािहरातéमÅये केलेÐया अितशयोĉìपूणª
दाÓयांपासून मुĉ होत असले तरी, अजूनही जािहरातदारांचा एक िवभाग आहे जो अजूनही
सेिलिāटीज आिण Âयां¸या उÂपादनां¸या जािहरातीसाठी Âयांची लोकिÿयता यावर
अवलंबून आहे.
३.५ सारांश या िवभागात तुÌहाला जािहरातé¸या वगêकरणा¸या संकÐपनेची ओळख कłन देÁयात
आली आहे. या संकÐपनांचा आणखी एकदा सारांश घेऊ.
जािहरात हा संÿेषणाचा एक ÿकार आहे आिण हा ÿिसĦीचा एक सशुÐक ÿकार आहे
ºयाचा उĥेश संभाÓय úाहकांना उÂपादने आिण सेवा आिण Âया कशा िमळवाय¸या आिण
वापराय¸या याबĥल मािहती देणे हा आहे.Óयापार ÿितमा आिण Óयापार िनķा यां¸या
िनिमªती आिण मजबुतीकरणाĬारे Âया उÂपादनांचा आिण सेवांचा वाढीव वापर िनमाªण
करÁयासाठी अनेक जािहराती देखील संकÐपन केÐया आहेत. या उĥेशांसाठी
जािहरातéमÅये अनेकदा मािहतीपूणª आिण ÿेरक संदेश असतात. दूरदशªन, रेिडओ, िचýपट,
मािसके, वतªमानपýे, िÓहिडओ गेÌस, आंतरजाल यासार´या सवª माÅयमांचा वापर
जािहरातéचे संदेश देÁयासाठी केला जातो.
कायª, ÿदेश, लàय बाजार, कंपनीची मागणी, इि¸छत ÿितसाद आिण माÅयम यावर
आधाåरत जािहरातीचे वगêकरण केले जाऊ शकते.


munotes.in

Page 58

जािहरात परीचय - I
58 ३.६ ÖवाÅयाय (अ) ÿij संच (तुमची ÿगती तपासा).
१. जािहरात संदेशासह मोठ्या सं´येने úाहकांपय«त पोहोचÁयाचा माÅयम जािहराती हा
अजूनही सवाªत िकफायतशीर मागª आहे. (खरे /खोटे)
२. ÿाथिमक-मागणी जािहराती िविशĶ कंपनी¸या Óयापार िचÆहासाठी मागणी िनमाªण
करÁयावर ल± क¤िþत करतात. (खरे /खोटे)
३. Óयवसाय-ते-Óयवसाय जािह राती औīोिगक वÖतूंपुरÂया मयाªिदत आहेत; िवमा, िव°
आिण बँिकंग यांसार´या सेवांचा या वगाªत समावेश नाही. (खरे/ खोटे)
४. ____________ जािहरात ही Öथािनक ÓयापाöयांĬारे úाहकांना िविशĶ दुकानात
खरेदी करÁयास, Öथािनक सेवा वापरÁयासाठी िकंवा िविशĶ आÖथापनाचे संर±ण
करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी केली जाते.
१. Óयापार
२. Óयावसाियक
३. थेट-ÿितसाद
४. िकरकोळ
५. राÕůीय िकरकोळ
५. úाहक रहदारी तयार करÁया¸या उĥेशाने आिण úाहकांना खरेदी करÁयास ÿोÂसािहत
करÁया¸या उĥेशाने केलेली जािहरात _____ जािहरातीचे łप घेते.
१. Óयापार
२. वैकिÐपक
३. Óयावसाियक
४. ÿÂय±-कृती
५. Óयापार ते Óयापार
६. ________ अनेक कंपÆयांसाठी Óयापार िचÆह उभारणी¸या ÿयÂनांचा आधारिशला
आहे.
१. परÖपरसंवादी माÅयम
२. जनसंपकª जािहरात
३. ऑनलाईन िवपणन munotes.in

Page 59

जािहरातीचे वगêकरण
59 ४. उÂपादन यथायो जन
५. वैयिĉक
७. यांपैकì कशामÅये िचý िकंवा िचÆहे नसतात ?
१. दूरिचýवाणी
२. मािसक
३. वगêकृत जािहराती
४. िसनेमा
८. जािहरात माÅयम ही िवपणन संÿेषण एकछýी संकÐपना आहे जी ___________ ला
समािवĶ करते जे________ संभाÓय úाहकांपय«त घेऊन जातात.
१. माÅयम वाहने िकंवा जािहरात संदेश ÿणाली.
२. जािहरात संदेश, माÅयम वाहने िकंवा ÿणाली
९. परÖपरसंवादी माÅयमांचे___________ असे उ°म वणªन केले जाऊ शकते
१. िवपणन िम®ण
२. िवपणन संÿेषण िम®ण
३. सानुकूिलत िवपणन संदेश
४. माÅयम जे कंपनी आिण úाहक यां¸यातील िĬ-मागª संदेशांना अनुमती देतात
१०. छापील जािहरातéना कधी कधी _________ असेही Ìहणतात.
१. Óयवसाय जािहरात
२. वृ°पý जािहरात
३. इले³ůॉिनक जािहरात
४. वरीलपैकì काहीही नाही
(ब) खालील ÿijांची थोड³यात उ°रे īा.
१) "जािहरात हा वैयिĉक नसलेला संवाद आहे". ते वैयिĉक का नाही?
२) िविवध ÿकार¸या जािहरातéबĥल योµय उदाहरणांसह िलहा.
३) “िवøì हा जािहरातीचा मु´य उĥेश आहे”, तुÌही सहमत आहात कì नाही? तुम¸या
उ°राचे समथªन करा. munotes.in

Page 60

जािहरात परीचय - I
60 ४) जािहरात ÿिसĦीपे±ा वेगळी आहे का? तुम¸या उ°राचे समथªन करा.
५) सरोगेट जािहरात Ìहणजे काय?
६) ÿÂय±कृती जािहरात आिण अÿÂय± कृतीजािहरातमÅये काय फरक आहे?
७) कंपनी¸या मागणीचे दोन ÿकार सांगा.
ÿij संच उ°रे:
१. जािहरात संदेशासह मोठ्या सं´येने úाहकांपय«त पोहोचÁयाचा माÅयम जािहराती हा
अजूनही सवाªत िकफायतशीर मागª आहे. (खरे खोटे)
खरे
जािहराती हा अनेक िवपणकां¸या एिवसं कायªøमांचा एक महßवाचा भाग आहे कारण
जािहरात संदेशासह मोठ्या सं´येने úाहकांपय«त पोहोचÁयाचा हा एक ÿभावी मागª
आहे.िवशेषतःदूरिचýवाणी िवपणकांसाठी मोठ्या ÿमाणावर बाजारपेठांपय«त पोहोचÁयाचा
एक उÂकृĶ मागª आहे.
२. ÿाथिमक-मागणी जािहराती िविशĶ कंपनी¸या Óयापार िचÆहासाठी मागणी िनमाªण
करÁयावर ल± क¤िþत करतात. (खरे खोटे)
असÂय
ÿाथिमक-मागणी जािहरात सामाÆय उÂपादन वगª िकंवा संपूणª उīोगासाठी मागणी उ°ेिजत
करÁयासाठी संकÐपन केलेली आहे. िनवडक-मागणी जािहराती िविशĶ कंपनी¸या Óयापार
िचÆहासाठी मागणी िनमाªण करÁयावर ल± क¤िþत करतात. उÂपादने आिण सेवां¸या
बहòतांश जािहराती िनवडक मागणी उ°ेिजत करÁयाशी संबंिधत असतात आिण
िविशĶÓयापार िचÆह खरेदी करÁया¸या कारणांवर जोर देतात.
३. Óयवसाय-ते-Óयवसाय जािहराती औīोिगक वÖतूंपुरÂया मयाªिदत आहेत; िवमा, िव°
आिण बँिकंग यांसार´या सेवांचा या वगाªत समावेश नाही. (खरे खोटे)
असÂय
Óयवसाय-ते-Óयवसाय जािहराती अशा Óयĉéना लàय करतात जे Âयां¸या कंपÆयांसाठी
औīोिगक वÖतू िकंवा सेवा खरेदी करतात िकंवा ÿभािवत करतात. िवमा, िव° आिण
बँिकंग आिण दूरसंचार यांसार´या Óयावसाियक सेवांचा देखील या ®ेणीमÅये समावेश केला
जातो कारण Âया Óयावसाियक úाहक आिण अÓयावसाियक úाहक दोघांनाही िवकÐया
जातात.
४. िकरकोळ Öथािनक ÓयापाöयांĬारे úाहकांना िविशĶ दुकानांमधून खरेदी करÁयास,
Öथािनक सेवा वापरÁयास िकंवा िविशĶ आÖथापनाचे संर±ण करÁयास ÿोÂसािहत
करÁयासाठी जािहरात केली जाते. munotes.in

Page 61

जािहरातीचे वगêकरण
61 ५. थेट कारवाईचे Öवłप घेते जािहरात.
६. जनसंपकª जािहरात बö याच कंपÆयांसाठी Óयापार िचÆह उभारणी¸या ÿयÂनांचा
कोनिशला आहे.
७. यांपैकì कशामÅये िचý िकंवा िचÆहे नसतात ?
उ°र: वगêकृत जािहराती
वगêकृत जािहराती लहान आिण एक Öतंभ Łंद असतात. या जािहरातéमÅये कोणतेही िचý
िकंवा िचÆहे नसतात.
८. जािहरात माÅयम ही िवपणन संÿेषण एकछýी संकÐपना आहे जी माÅयम वाहने िकंवा
ÿणालीला समािवĶ करते जे संभाÓय úाहकां जािहरात संदेश पय«त घेऊन जातात.
९. परÖपरसंवादी माÅयमांचे माÅयम Ìहणून उपयोग केले जाऊ शकते जे कंपनी आिण
úाहक यां¸यातील िĬ-मागª संदेशांना अनुमती देतात असे उ°म वणªन केले जाऊ
शकते
१०. छापील जािहरातéना कधीकधी वृ°पý जािहरात असेही Ìहणतात.




*****
munotes.in

Page 62

62 ४
जािहरात अिभकरण - १
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ अथª आिण Óया´या
४.३ जािहरात अिभकरण संरचना आिण देऊ केलेÐया सेवा
४.४ जािहरात अिभकरणाचे ÿकार
४.५ जागितक अिभकरणाचा उदय
४.६ भारतातील काही शीषª जािहरात उīोगसंÖथा
४.७ अिभकरण िनवड िनकष
४.८ अिभकरण - úाहक संबंध राखणे
४.९ सारांश
४.१० ÖवाÅयाय
४.० उिĥĶे या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर, िवīाÃया«ना:
• जािहरात अिभकरणाचा अथª आिण Óया´या समजेल.
• जािहरात अिभकरणाची संÖथाÂमक रचना ÖपĶ होईल.
• जािहरात अिभकरणाचे ÿकार िवÖतृतपणे समजतील.
• भारतातील शीषª जािहरात उīोगसंÖथा ²ात होतील.
• अिभकरण िनवडीचे िनकष समजतील.
• अिभकरण - úाहक संबंध कसे राखायचे ते ÖपĶ होईल.
४.१ ÿÖतावना सÅया¸या Óयवसाया¸या युगात जािहरात करणे हे अपåरहायª काम झाले आहे आिण
िदवस¤िदवस जािहरात संÖथांचे महßव वाढत आहे. या अिभकरण Âयां¸या úाहकांना
सजªनशील आिण िवशेष सेवा ÿदान करतात. जािहरात अिभकरण हा जािहरात Óयवसाय
आिण उīोगाचा गाभा आहे. जािहरात अिभकरण ही एक Öवतंý उīोगसंÖथा आहे जी
जािहरातéमÅये िवशेष सेवा देÁयासाठी Öथापन केली जाते. जािहरात अिभकरण ही एक
उīोगसंÖथा आहे जे जािहरातéची िनिमªती, łपरेखा, योµय िठकाणाची िनवड आिण Âयां¸या munotes.in

Page 63

जािहरात अिभकरण - १
63 úाहकां¸या उÂपादनांसाठी आिण सेवांसाठी ÿचार मोिहमांचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी
करÁयात िवशेष² आहे.
४.२ अथª आिण Óया´या ४.२.१ अथª:
जािहरात Óयवसाया¸या िविशĶ Öवłपामुळे, संÖथा जािहरात अिभकरणा¸या सेवांचा वापर
करतात. बहòतेक उīोगसंÖथांसाठी, जािहरातéचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी जािहरात
अिभकरणाĬारे केली जाते.
अमेåरकन असोिसएशन ऑफ अॅडÓहटाªयिझंग अिभकरण ज (AAAA) ने जािहरात
अिभकरणाची Óया´या अशी केली आहे:
• एक Öवतंý Óयावसाियक संÖथा
• सजªनशील आिण Óयावसाियक Óयĉéचा समुह
• जे जािहरात माÅयमांवर जािहरात िवकिसत करतात, तयार करतात आिण जािहरात
करतात
• Âयां¸या वÖतू आिण सेवांसाठी úाहक शोधू पाहणाöया िवøेÂयांसाठी.
अशा ÿकारे, जािहरात अिभकरण ही एक सेवा संÖथा आहे जी आपÐया úाहकांसाठी
जािहराती तयार करणे, िनयोजन करणे आिण तपासÁयाचे कायª करते. िÓहºयुअलाइज,
कॉपीरायटर, कलाकार, िचýकार, मॉडेल इÂयादéसह Âयाचे Öवतःचे िवशेष आिण
सजªनशील कमªचारी आहेत. ते माÅयमांमÅये जािहराती देखील देते. अशा ÿकारे, अिभकरण
ही जािहरातदार आिण माÅयम मालकांमधील दुवा आहे.
४.२.२ जािहरात अिभकरणाची वैिशĶ्ये:
१. जािहरात अिभकरण जािहरातदारांसाठी जािहराती तयार करÁयाशी संबंिधत आहे.
२. िविवध ÿकार¸या जािहरात अिभकरण आहेत जसे कì पूणª सेवा अिभकरण, Öवगृहीय
अिभकरण, िøएिटÓह बुटीक इ.
३. जािहरात अिभकरण कलाकार , अिभÆयास (लेआउट), łपरेखाकार, मानसदशê,
वृ°लेखक इÂयादी सजªनशील लोकांना कामावर ठेवते.
४. काही जािहरात अिभकरण Öथािनक पातळीवर काम करतात तर काही राÕůीय तसेच
जागितक Öतरावर काम करतात.
५. जािहरात अिभ करणा¸या कामामÅये माÅयमांमÅये वेळ आिण जागा राखीव करणे
देखील समािवĶ आहे. munotes.in

Page 64

जािहरात परीचय - I
64 ६. जािहरात अिभकरणाĬारे आकारले जाणारे शुÐक सामाÆयतः माÅयम शुÐकावर
आधाåरत असते.
७. जािहरात अिभकरण िविवध सेवा जसे कì खाते िनयोजन, सजªनशील सेवा, िवपणन
सेवा इ.
८. काही जािहरात संÖथांना माÆयता आहे तर काहéना नाही.
४.३ जािहरात अिभकरण संÖथा संरचना आिण देऊ केलेÐया सेवा सुरळीत कामकाजासाठी, ÿÂयेक जािहरात अिभकरण िवभागांमÅये िवभागली गेली आहे.
िवभागांची सं´या Óयवसाय संÖथे¸या आकारावर अवलंबून असते. कायाªÂमक ±ेýांवर
अवलंबून संÖथेची रचना अिभकरण ते अिभकरण वेगळी असते.
१. सजªनशील सेवा िवभाग:
सजªनशील सेवा िवभाग हे जािहरात अिभकरणाचे Ńदय आिण आÂमा आहेत. सजªनशीलता
एका अिभकरणाला दुसöया अिभकरणापासून वेगळे करते. हा िवभाग मानसदशê, वृ°
लेखक, कला िदµदशªक, िनिमªत ÓयवÖथापक आिण गदê ÓयवÖथापक यांनी बनलेला आहे.
िवभागांĬारे केली जाणारी काय¥ खालीलÿमाणे आहेत:
i) वृ°लेखन: मानसदशê आिण वृ° लेखक जािहरातीची योजना आखतात आिण तयार
करतात. काही अिभकरणां चे वेगळे ‘वृ°लेखन िवभाग’ आहेत.
ii) कलाकृती: कला िदµदशªक आिण कलाकार जािहरातीची कलाकृती तयार करतात
ºयात आकषªक िचýण आिण मांडणी यांचा समावेश असतो. जािहरात ÿत आकषªक
आिण मोहक बनवÁयासाठी हे आवÔयक आहे.
iii) उÂपादन: उÂपादन ÓयवÖथापक छापील जािहरातéचे यांिýक उÂपादन आिण टीÓही
िकंवा रेिडओ Óयावसाियकांचे उÂपादन पाहतो. जािहरातé¸या िनिमªती¸या या ÿिøयेत
मुþक, टायपोúाफर, पटकथा लेखक आिण िदµदशªक यां¸या सेवा आवÔयक असतात.
काही वेळा, अिभकरण हे कायª बाहेरील Öवतंý घटकाकडे सोपवतात.
iv) गदê ÓयवÖथापन: गदê ÓयवÖथापन Ìहणजे वेळापýक िनिमªती. गदê ÓयवÖथापक
ÿÂयेक जािहरात िवभागा¸या कामाचे अनुøमण, øमयोजन आिण पयªवे±ण करÁयाशी
संबंिधत आहेत. गदê ÓयवÖथापन िवभाग केवळ अिभकरणामÅयेच नÓहे तर माÅयम
गृह, पुरवठादार, Óयापारी इÂयादéसार´या बाहेरील संÖथांनी देखील मुदतीची पूतªता
केली आहे याची खाýी करतो. वाहतूक ÓयवÖथापक तयार जािहरातé¸या उÂपादनावर
ल± ठेवतो जेणेकłन ते वेळापýकानुसार पूणª होईल.
२. खाते सेवा:
खाते Ìहणजे अिभकरण सेवा इि¸छणाöया úाहकाचा संदभª होय. úाहकांना सेवा पुरिवÁयाची
जबाबदारी Ļा िवभागाची आहे. िवभागामÅये लेखा कायªकारी आिण लेखा पयªवे±कांचा munotes.in

Page 65

जािहरात अिभकरण - १
65 समावेश आहे. खाते कायªकारी हे अिभकरण आिण úाहक यां¸यातील दुवा Ìहणून काम
करते. तो एक Óयĉì आहे जो úाहकाची संि±Į मािहती देतो आिण मंजुरीसाठी देखील
जबाबदार असतो.
या िवभागाĬारे केली जाणारी मु´य काय¥ खालीलÿमाणे आहेत:
i) úाहक सेवा: हा िवभाग úाहकां¸या गरजा आिण समÖया हाताळतो. हे úाहकां¸या
उÂपादनाची जािहरात करÁयासाठी अËयास करते आिण उÂपादन आिण संÖथेबĥल
आवÔयक मािहती गोळा करते.
ii) जािहरात योजना तयार करणे: हा िवभाग जािहरात योजना तयार करतो आिण
मंजुरीसाठी úाहकाकडे पाठवतो.
iii) अिभकरण-úाहक संबंध: हा िवभाग अिभकरण आिण Âयाचे úाहक यां¸यातील दुवा
Ìहणून काम करतो. हे केवळ जािहरातदारांसोबतच नÓहे तर माÅयम मालकांसोबतही
सौहादªपूणª संबंध राखते.
३. िवपणन सेवा:
िवपणन सेवा िवभाग हा माÅयम संघ, िवपणन संशोधन अिधकारी आिण िवøì ÿोÂसाहन
अिधकारी यांचा िमळुन बनलेला आहे. हे खालील काय¥ करतात:
i) माÅयम सेवा: माÅयम संघाचे मु´य कौशÐय Ìहणजे माÅयम िनयोजन, माÅयम
खरेदी आिण माÅयम øमयोजन होय. माÅयम संघ िवपणन संÿेषण मोिहमेची वेळ
आिण øमयोजन आयोिजत करते. ते पुरेपूर वापर घेÁयासाठी माÅयम ®ेणी आिण
जािहराती चालवÁयासाठी सवō°म वेळ / जागा पाहतात. ते úाहकाला कालावधी
आिण वैयिĉक वेळ / जागा आिण Âयापैकì कोणाची िनवड करायची हे ठरवÁयास
मदत करतात. ते माÅयमांमÅये वेळ / जागा खरेदी करÁयासाठी जबाबदार आहेत. ते
माÅयम øमयोजन देखील तयार करतात. माÅयम øमयोजन हे माÅयमांमÅये
जािहरात मोिहमे¸या अंमलबजावणी¸या तारखा आिण वेळ दशªिवणारे एक वेळापýक
आहे.
ii) िवपणन संशोधन: जािहरातदाराला बाजारातील कल , बाजारातील Öपधाª, úाहकांचे
वतªन, माÅयमांमधील नवीन कल इÂयादी िविवध पैलूंची मािहती हवी असते. úाहकाला
असे आदान ÿदान करणे ही िवपणन संशोधन िवभागाची जबाबदारी आहे. खरेतर,
संशोधन िवभाग Óयावसाियक जािहरात तयार होÁयापूवê आिण नंतर Âयाची पूवª-
चाचणी आिण चाचणी नंतरची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी कायª करतो.
úाहकां¸या अंतŀªĶी आिण āँड वापरांची देखील कधीकधी चाचणी केली जाते. मोठ्या
अिभकरणांमÅये सहसा संशोधन उपकंपÆया असतात. उदाहरणाथª, िहंदुÖथान
थॉमसनकडे इंिडयन माक¥िटंग åरसचª Êयुरो (IMRB) आहे तर िलंटासकडे पाथफाइंडर
आहेत. munotes.in

Page 66

जािहरात परीचय - I
66 iii) िवøì ÿोÂसाहन: हा िवभाग िवøì जािहरात सािहÂय जसे कì िवøì पुिÖतका, िवøì
सािहÂय, िवतरक फलक , मालसाठा खरेदी िठकाण इ. तयार करतो. ते ÿदशªनी,
Óयापार सोहळा , मेळे आिण ÿदशªने देखील घेते.
४. ÿशासन आिण िव° :
ÿशासन आिण िव° िवभाग ÓयवÖथापक कायाªलयात, लेखा ÓयवÖथापक आिण िलिपक
कमªचारी यांचा समावेश आहे. हे आिथªक आिण लेखािवषयक बाबी पाहते. हा िवभाग
खालील काय¥ करतो:
i) कायाªलय ÿशासन: कायाªलयीन ÓयवÖथापक दैनंिदन कायाªलयीन ÿशासनासाठी
जबाबदार असतो. तो कायाªलयीन ÓयवÖथापन देखील पाहतो आिण कमªचाö यांशी
संबंिधत समÖया जसे कì भरती, ÿिश±ण, पदोÆनती, बदÐया, ÿिश±ण इ. हाताळतो.
िलिपक कमªचारी टंकलेखन, दÖतऐवजीकरण आिण नŌदणी ठेवणे यासार´या
िलिपकìय सेवा ÿदान करतात.
ii) लेखांकन: हा िवभाग खाते, पावÂया आिण देयके इÂयादéची योµय देखरेख करतो. तो
úाहकांकडून देयके गोळा करतो आिण माÅयम देयके भरतो.
iii) अंदाजपýक: हा िवभाग अंतगªत अंदाजपýक, रोख ÿवाह, गुंतवणूक योजना तयार
करणे इÂयादी पाहतो.
iv) लेखापरी±ण: अिभकरणा¸या सनदी लेखापालकरवी खाÂयां¸या पुिÖतकांचे अंके±ण
कłन घेÁयासाठी खाते कायªकारी जबाबदार आहे. तो आवÔयक अहवाल आिण
िनवेदनेही तयार करतो.
४.४ जािहरात अिभकरणाचे ÿकार िविवध ÿकारचे अिभकरण आहेत ºया úाहकांना िविशĶ सेवा ÿदान करतात. हे
खालीलÿमाणे ÖपĶ केले आहेत:
१. पूणª सेवा अिभकरण:
एक पूणª सेवा अिभकरण अशी आहे जी एकाच छताखाली úाहकाची गरज असÁयाची
श³यता असलेÐया सवª सेवा ÿदान करते; अशा अिभकरण सामाÆयतः आकाराने मोठ्या
असतात आिण Âयां¸या úाहकांना िवपणन, संÿेषण आिण जािहराती या ±ेýामÅये सेवांची
संपूणª ®ेणी देतात. यामÅये जािहरातीचे िनयोजन आिण िनिमªती यांचा समावेश होतो;
िविवध माÅयमांमÅये आिण संशोधनात जािहरात देणे. देऊ केलेÐया इतर सेवांमÅये
धोरणाÂमक िवपणन िनयोजन , िवøì, िवøì ÿिश±ण , संच रचना, कायªøम ÓयवÖथापन,
Óयापार देखावा, ÿिसĦी, जनसंपकª इÂयादéचा समावेश आहे. िýकाया, úे, ओिगÐवी आिण
माथर या भारतातील पूणªपणे सेवा संÖथा आहेत. दुसöया शÊदांत, ते úाहकांना देऊ
केलेÐया सवª सेवांसाठी एक िखडकì ÓयवÖथा आहेत. आज¸या अिभकरण úाहकां¸या
āँडसाठी एकूण संÿेषण संच ÿदान करतात. munotes.in

Page 67

जािहरात अिभकरण - १
67 पूणª सेवा अिभकरणाचीकाही वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
• आकाराने मोठा
• जािहरातé¸या सवª टÈÈयांशी संबंिधत
• वेगवेगÑया िवभागांसाठी वेगवेगळे त² लोक
• मािहती गोळा करणे आिण िवÔ लेषण करÁयापासून काम सुł होते आिण माÅयम
लोकांना देयक पूतêने संपुķात येते.
२. Öवगृहीय अिभकरण:
काही वेळा, जािहराती संबंिधत सेवा पूतêसाठी Öवतःचा िवभाग Öथापन कł शकतो , ºया
सामाÆयतः बाहेरील अिभकरणाĬारे पुरवÐया जातात. अशा िवभागाला Öवगृहीय अिभकरण
Ìहणून ओळखले जाते. हे जािहरातदारा¸या मालकìचे आिण Öवतः चालवले जाते. काही
उīोगसंÖथा केवळ Öवगृहीय अिभकरण वापरतात, तर इतर Öवतंý बाहेरील जािहरात
अिभकरणा¸या व Öवगृहीय अिभकरणा¸या ÿयÂनांना एकý करतात. कॅिÐवन ि³लएन आिण
बेनेटन सारखे मोठे जािहरातदार Öवगृहीय अिभकरण वापरतात.
• फायदे:
हे जािहरातé¸या खचाªत बचत करते कारण बाहेरील अिभकरणांना माÅयम दलाली¸या
łपात िदलेला भरीव जािहरातीचा पैसा Öवगृहीय अिभकरणांना जातो.
हे खचª आिण सजªनशीलता या दोÆही बाबतीत अिभकरण ÿचालनावर अिधक िनयंýण
स±म करते.
जािहरातीचे काम Öवगृहीय कमªचारी हाताळत असÐयाने अिधक समÆवय असू शकतो.
• तोटे:
Öवगृहीय अिभकरणामÅये अनेकदा बाहेरील अिभकरणाची कौशÐय उपलÊध नसतात. शीषª
अिभकरण ÿितभांना Öवगृहीय अिभकरणामÅये आकिषªत होÁयाची / कłन घेÁयाची
श³यता कमी असते.
काही वेळा Öवगृहीय कमªचारी प±पाती होऊ शकतात तर बाहेरील अिभकरण िवĴेषण
आिण मूÐयमापनात अिधक उĥेशपूणª असते.
बाहेरील अिभकरणाĬारे जािहरातीचे काम कłन घेÁया¸या तुलनेत Öवगृहीय अिभकरण
चालवणे महाग आहे, िवशेषतः जर संÖथा लहान असेल.
३. सजªनशील बुटीक:
या अिभकरण आहेत ºया केवळ सजªनशील सेवा ÿदान करतात. दुसöया शÊदांत, ते केवळ
सजªनशील कायª ÿदान करतात, Ìहणजे, जािहरात मोिहमेसाठी कÐपना आिण Âया munotes.in

Page 68

जािहरात परीचय - I
68 कÐपनां¸या अंमलबजावणीसाठी ते Öवतःला माÅयम आिण इतर काया«मÅये गुंतवत नाहीत.
जेÓहा जािहरातदार बाहेरील सेवा ÿदाÂयाची उ¸च दजाªची सजªनशील ÿितभा वापरÁयाची
इ¸छा बाळगू इि¸छतो तेÓहा या सजªनशील बुटीकमÅये वाढ झाली आहे, तर उवªåरत काय¥
जािहरातदार उīोगसंÖथेमÅये पार पाडली जातात. पूणª सेवा अिभकरण जेÓहा पूणªवेळ
कमªचारी वाढवू इि¸छत नाहीत िकंवा कामात ÿवेश कł इि¸छतात तेÓहा सजªनशील
बुटीकसाठी काम उपकंýाट करतात. हे बुटीक सहसा ठरािवक शुÐकावर कायª करतात.
सजªनशील बुटीक¸या काही वैिशĶ्यांमÅये खालील काही वैिशĶये समािवĶ आहेत:
• अितशय सजªनशील आिण नािवÆयपूणª जािहराती
• ÿÂय± कला िनमाªण करÁयािशवाय दुसरे कोणतेही कायª केले जात नाही
• Öवतः¸या वृ° लेखन, िदµदशªक आिण सजªनशील लोकांसह लहान आकाराचे
अिभकरण.
४. िवशेष² अिभकरण:
काही अिभकरण आहेत ºया केवळ काही िविशĶ ±ेýात जािहरातéचे काम करतात. दुसöया
शÊदांत, ते िविशĶ ±ेýांमÅये िवशेष² आहेत. उदा., काही अिभकरण आिथªक सेवा,
सामािजक जािहराती , औषधाशी संबंिधत जािहराती इÂयादéमÅये िवशेष² आहेत. भारतात,
आिथªक जािहरातéमÅये िवशेष अिभकरण आहेत आिण DAVP, ( जािहरात मानसदशê
ÿिसĦी संचालनालय) जे सरकारची धोरणे आिण कायªøमांना ÿिसĦी देतात.
५. अिभकरण जाळे:
Óयवसाया¸या ÿमाणात ÿचंड वाढ झाÐयामुळे, Öथािनक, ÿादेिशक तसेच राÕůीय úाहकांना
सेवा देÁयासाठी अिभकरणा¸या देशभर शाखा असणे आवÔयक आहे. तथािप, हे श³य
आिण िकफायतशीर असू शकत नाही. या समÖयेवर मात करÁयासाठी, एक लहान
अिभकरण जाळे तयार करणाöया मोठ्या अिभकरणामÅये सामील होऊ शकते.
आंतरराÕůीय Öतरावरही असे जाळे श³य आहे. अशा ÿकारे तयार केलेला गट सवª जाळे
सदÖयांना बाजाराची मािहती पुरवतो. ते अिभकरणा¸या कामकाजाची मािहती देखील
पुरवतो. आंतरराÕůीय संबंधाची उदाहरणे Ìहणजे भारतातील िýकाया यूएसए मधील úे
जािहराती आिण िहंदुÖथान थॉÌपसन यूएसएचे जी. वॉÐटर थॉÌपसन होय.
६. मोठ्या अिभकरणा¸या उपकंपÆया:
मोठ्या जािहरात अिभकरण उपकंपÆया Öथापन करतात ºया Öथािनक िविशĶ बाजारपेठ
िवकिसत कł शकतात. मोठ्या अिभकरणाशी िनगडीत राहóन, Âयांना दजाª ÿाĮ होतो
ºयामुळे Âयांना úाहकांĬारे Öवीकायªता ÿाĮ करÁयास मदत होते. भारतात, "कåरÔमा" ही
िलंटासची उपकंपनी आहे आिण हे िहंदुÖथान थॉÌपसनचे "कंýाट" आहे.

munotes.in

Page 69

जािहरात अिभकरण - १
69 ७. माÅयम खरेदी सेवा:
माÅयम खरेदी सेवांमÅये िवशेष असलेÐया या Öवतंý अिभकरण आहेत. या ÖपधाªÂमक
वातावरणात जािहरात माÅयम खरेदी ही एक जिटल िøया बनली आहे. जािहरातदार आिण
जािहरात अिभकरण Âयांचे Öवतःचे माÅयम धोरण िवकिसत करतात आिण ते कायाªिÆवत
करÁयाचे कंýाट माÅयम खरेदी सेवांना देतात. ही सेवा देणाö या अिभकरण माÅयामÅये
मोठ्या ÿमाणात वेळ आिण जागा खरेदी करतात. Âयामुळे ते चांगले माÅयम मानधन
िमळवÁया¸या िÖथतीत असतात , ºयाचा फायदा जािहरातदारांना िदला जातो. ÿदान
केलेÐया सेवांसाठी, Âयांना जािहरातदाराकडून दलाली िकंवा शुÐक िदले जातात.
४.५ जागितक अिभकरणाचा उदय आज जािहरात ±ेý फोफावत आहे. वाढÂया बाजारपेठा आिण Öपध¥मुळे, लàय बाजारपेठ
तसेच लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचÁयासाठी हे एक आवÔयक साधन बनले आहे.
उदारीकरणाने जािहरातéना सशĉ केले आहे आिण भारतीय जािहरात पåरŀÔय पूणªपणे
बदलला आहे. गेÐया दशकभरात भारतातील जािहरातéमÅये ÿचंड वाढ झाली आहे. टीÓही
शो मधला ३०-सेकंदाचा पĘा आज बहòतेक जािहरात उīोगसंÖथांसाठी मोठ्या ÿमाणात
हवाहवासा वाटतो. भारतीय दूरदशªन दशªक ŀÔय जािहराती आिण मुिþत जािहरातéनी खूप
ÿभािवत आहेत, Âयामुळे उÂपादनाचा úाहक आधार वाढतो. या देशासाठी मुंबई हे
जािहरातीचे ÿमुख क¤þ आहे.
पूवê भारतात जािहरात अिभकरण फारच लहान होÂया आिण Âया अगदी लहान ते
िवनासायास उपलÊध होÂया , पण आज भार तातील जािहरात अिभकरण पािहÐया तर
पåरिÖथती पूणªपणे वेगळी आहे. जािहरात हा आता पूणª िवकिसत उīोग झाला आहे.
जािहरात अिभकरणांची ि±ितजे िवÖतारली आहेत आिण Âयांनी राÕůीय सीमा ओलांडÐया
आहेत.
आता जािहरात केवळ छापील माÅयम िकंवा रेिडओ जािहरातीपुरती मयाªिदत रािहली नाही
तर नवीनतम कल इंटरनेट िवपणन आिण सामािजक माÅयमांचा आहे. भारतीय जािहरात
जगताची पåरिÖथती देखील या बदलांमधून जात आहे आिण अनेक िवपणन संÖथा
नवीनतम कÐपना आिण संकÐपनांसह पुढे जात आहेत.
भारतातील जािहरातदार , लोकसं´ये¸या ७५% पय«त पोहोचले आहेत, Âयांनी
टेिलिÓहजनचा माÅयम साधन Ìहणून वापर केला आहे आिण उवªåरत लोकसं´या
रेिडओĬारे पोहोचली आहे. तथािप, भारत िविवध उÂपादनांबĥल संदेश देÁयासाठी
वतªमानपýे, मािसके, दूरदशªन, रेिडओ, िबल बोडª आिण Óयावसाियक ÿकाशनांना अनुकूल
आहे. जािहरात अिभकरणां¸या जािहराती ÿे±कांसमोर कÐपना मांडतात. जगातील
आघाडी¸या जािहरात अिभकरण - ओिगÐÓही आिण माथेर, जे वॉÐटर थॉÌपसन,
बीबीडीओ, िलंटास, मॅक कॅन-एåर³सन आिण िलओ बन¥ट यांनी भारतीय बाजारपेठेत
यशÖवीपणे ठसा उमटवला आहे.
munotes.in

Page 70

जािहरात परीचय - I
70 तुमची ÿगती तपासा:
१. जािहरात अिभकरणा¸या खालील िवभागांची काय¥ नŌदवा:
१. सजªनशील सेवा िवभाग
२. लेखा िवभाग
३. ÿशासन आिण िव° िवभाग
४. िवपणन िवभाग
२. खालील सं²ा पåरभािषत करा:
१. जािहरात अिभकरण
२. पूणª सेवा संÖथा
३. अिभकरण जाळे
४. मोठ्या अिभकरणा¸या उपकंपÆया
४.६ भारतातील काही शीषª जािहरात उīोगसंÖथा १. ओिगÐवी आिण माथेर:
ही एक आंतरराÕůीय Æयूयॉकª आधाåरत जािहरात, जनसंपकª आिण िवपणन अिभकरण आहे
ºयाची Öथापना १९४८ मÅये झाली आहे. ती जगभरातील १२५ देशांत ित¸या भारतीय
पåरचलन संÖथा ओिगÐवी जािहरातीसह कायªरत आहे – मुंबईमÅये. ओ & एम नेटवकª
जगभरातील "जागितक नशीबवान" ५०० उīोगसंÖथांना सेवा देते. ओिगÐवी जािहरात ही
भारताची øमांक १ जािहरात अिभकरण रािहली आहे. Óहोडाफोन, कॅडबरी, एिशयन प¤ट्स
आिण फेिवकॉल यांसार´या भारतातील सवाªत यशÖवी आिण ÿिसĦ āँड¸या मागे
ओिगÐÓही आिण माथर ही सजªनशील टीम आहे. Âयांनी Óहोडाफोनसाठी झूझू मोहीम तयार
केली आहे.
२. जे डÊलू टी:
जे वॉÐटर थॉÌपसनचे ÆयूयॉकªमÅये मु´यालय आिण ९० पे±ा जाÖत देशांमÅये कायाªलये
होती. हे १८६४ मÅये Öथािपत केले गेले आिण आजही, भारतातील दळणवळणाचे जाळे
तयार करणे, नवनवीन करणे आिण पåरभािषत करणे सतत चालू आहे. जे डÊलू टी ने नेÖले,
बायर, फोडª, नोिकया आिण युिनिलÓहर सार´या āँडसाठी जािहराती तयार केÐया आहेत.
३. मुþा कÌयुिनकेशन:
मुþा कÌयुिनकेशÆसची Öथापना १९८० मÅये करÁयात आली होती. ती मुंबईत आहे. ही
भारतातील जािहरात , संÿेषण आिण āँड ÓयवÖथापन उīोगसंÖथा आहे. ही भारतातील munotes.in

Page 71

जािहरात अिभकरण - १
71 ितसरी सवाªत मोठी जािहरात अिभकरण आहे. २०११ मÅये, ओÌनीकंम (Omnicom)
समुहाने मुþा समूह अिधúिहत केला, Âयानंतर Âयाचे डी डी बी मुþा समूह Ìहणून पुनरिचत
करÁयात आले आिण डी डी बी वÐडªवाइड मÅये िवलीन झाले. जािहरात अिभकरण Ìहणून
रसना, गोदरेज, मॅकडोनाÐड्स, एचबीओ, िफिलÈस, åरलायÆस नेटकने³ट आिण िबग
बाजार सार´या āँड आिण उÂपादनां¸या यशÖवी मोिहमा हाताळÁयाचे ®ेय जाते.
४. लो िलंटास इंिडया ÿा. िल.:
िलंटास इंिडया िल.चे यूके¸या (एल ओ डÊलू ई) िलंटास आिण पाटªनसª úुपमÅये
िवलीनीकरण झाÐयानंतर, ते (एल ओ डÊलू ई) िलंटास इंिडया ÿा. िल. या नावाने ÿचिलत
झाले.
हा भारतातील सवाªत मोठ्या संÿेषण गटांपैकì एक आहे. जािहरात अिभकरण जािहरात ,
माÅयम खरेदी घर, थेट िवपणन, जनसंपकª, łपरेखा सÐलागार, बाजार संशोधन, कायªøम,
úामीण संÿेषण आिण परÖपरसंवाद दशªवते. (एल ओ डÊलू ई) िलंटास ला अलीकडेच एफì
ÿभावशीलता िनद¥शांक Ĭारे जगातील ५वी सवाªत ÿभावी अिभकरण Ìहणून घोिषत
करÁयात आले. भारतातील पिहली दूरदशªन जािहरात (एल ओ डÊलू ई) िलंटास Ĭारे
हाताळली गेली. अिभकरण युिनिलÓहर, मायøोसॉÉट, आयिडया सेÐयुलर, जॉÆसन अँड
जॉÆसन, नेÖले, नॉर इ.चे खाते हाताळते. ते भारतातील टॉप १० “मोÖट ůÖटेड āँड्स
ऑफ इंिडया” पैकì ५ ¸या जािहरात मोिहमांचे ÓयवÖथापन करतात.
५. एफसीबी उÐका जािहरात िल. :
एफसीबी ही USA मधील शीषª ३ जािहरात अिभकरणांपैकì १ आहे, ती जगात १० Óया
øमांकावर आहे. एफसीबी उÐका ने उÐका जािहरात Ìहणून भारतात आपला ठसा
उमटवला आहे. Âयाची Öथापना १९६१ मÅये झाली. Âया¸या Öथापनेपासून ती भारतातील
शीषª ५ जािहरात अिभकरणांमÅये रािहली आहे. एफसीबी उÐका ने िøएिटÓह शॉपमधून
मोठ्या मु´य ÿवाहातील अिभकरणांमÅये सहज संøमण केले आहे. या उīोगसंÖथांचे
उिĥĶ नेहमीच ल±वेधक आिण खरेदीदारासाठी सवाªिधक सुसंगत असलेÐया जािहराती
तयार करणे हे आहे, िवøेÂयासाठी नाही. एफसीबी उÐका हे टनªअराउंड ÖपेशिलÖट मानले
जाते जे फĉ āँड िबिÐडंगमÅये गुंतलेले आहे. एफसीबी उÐका ¸या काही यशÖवी
जािहरातéमÅये टाटा इंिडकॉम, Óहलªपूल, ज़ी िसनेमा, संतूर, सनफìÖट आिण अमूल यांचा
समावेश आहे.
६. री िडÉयूजन डीवाय आिण आर:
ही मुंबई आधाåरत जािहरात अिभकरण आहे जी १९७३ मÅये Öथापन करÁयात आली
होती. ती ÿामु´याने एकािÂमक जनसंपकª सेवा आिण माÅयम संबंधांवर ल± क¤िþत करते.
हे भारतीय तेल िनगम, एलजी इले³ůॉिन³स, भारती एअरटेल इÂयादéचे खाते हाताळते.

munotes.in

Page 72

जािहरात परीचय - I
72 ७. मॅक कॅन-एåर³सन:
ही जािहरात अिभकरण एक आघाडीची जागितक संÖथा आहे. ही भारतातील अúगÁय
जािहरात अिभकरण पैकì एक आहे, ती १९३० मÅये यशÖवी आिण फायदेशीर
िवलीनीकरणातून जÆमाला आली आिण ितचे कायाªलय ऑÖůेिलया, दि±ण पूवª आिशया,
लॅिटन अमेåरका, युरोप आिण भारतात आहेत. "ठांडा मतलब कोका कोला" हे ÿिसĦ
शीषªक या अिभकरणाची उपज आहे. Âयां¸याĬारे तयार केलेली आणखी एक ÿिसĦ शीषªक
Ìहणजे “इतर सवª गोĶéसाठी माÖटरकाडª आहे”.
८. आरके Öवामी बीबीडीओ जािहरात िल.:
ही जगभरातील ÿिसĦ बीबीडीओ जाÑयांचे अिभकरण आहे. २ एिÿल १९७३ रोजी ही
एक पूणª िवकिसत बृहत ÿकार अिभकरण Ìहणून सुł करÁयात आली. ही भारतातील
आघाडी¸या एकािÂमक संÿेषण सेवा ÿदाÂयांपैकì एक आहे. गेÐया ३ दशकांमÅये
भारतातील शीषª जािहरात अिभकरणांपैकì एक Ìहणून ती ÖथानबĦ आहे. Âया¸या
úाहकांमÅये एअर इंिडया, Öटेट बँक ऑफ इंिडया, युिनयन बँक, एमटीएनएल इÂयादéचा
समावेश आहे.
९. úे वÐडªवाइड ÿा. िल:
úे वÐडª इंिडया ÿा.िल ही जगभरातील úेची उपकंपनी आहे. ही एक जािहरात अिभकरण
आहे जी िवपणन आिण जािहरात सेवा ÿदान करते. िह उīोगसंÖथा अहमदाबाद, बंगलोर,
कोलकाता आिण नवी िदÐली येथे अितåरĉ कायाªलयांसह मुंबई, भारत येथे िÖथत आहे.
िहरो हŌडा, माŁती सुझुकì, नेÖले, इंिडयन ऑइल, अंबुजा िसम¤ट, यूटीÓही आिण गोदरेज
यां¸यासाठी Âयांनी तयार केलेÐया काही जािहरातéचा समावेश आहे.
१०. िलओ बन¥ट इंिडया ÿायÓहेट िलिमटेड:
काÆस महोÂसवात िनयिमत पुरÖकार िवजेते, भारता¸या िलओ बन¥ट यांना देशातील सवाªत
सजªनशील संÖथांपैकì एक Ìहणून घोिषत करÁयात आले आहे. गेÐया काही वषा«त
मॅकडोनाÐड्स, हेÆझ, कॉÌÈलान, बजाज आिण एचडीएफसी सार´या जािहरातéचा वापर
कłन úाहकांना शिĉशाली āँड अनुभव यशÖवीपणे ऑफर केले आहेत.
११. कॉÆůॅ³ट अॅडÓहटाªयिझंग इंिडया िल:
कॉÆůॅ³ट अॅडÓहटाªयिझंग हे Âया¸या एक ÿकारचे िवशेष िवभाग Ìहणून ओळखले जाते जे
संपूणª जािहरात उपाय ÿदान करते. िलओ बन¥ट इंिडया ÿायÓहेट िलिमटेड, १९८६ मÅये
Öथापन झाÐयापासून या िवभागांमÅये łपरेखा सूý, नेý करार आिण मु´य सÐलामसलत
समािवĶ आहे.
टाटा इंिडकॉम, रेिलगेअर, एिशयन प¤ट्स, डोिमनोज, Öपाइस जेट आिण अमेåरकन टुåरÖटर
इÂयादéसह उ¸च ÿोफाइल úाहकांना याने यशÖवी पåरणाम िदला आहे.
munotes.in

Page 73

जािहरात अिभकरण - १
73 ४.७ अिभकरण िनवड िनकष एखाīा िविशĶ संÖथे¸या पसंतीची अिभकरण िनवडताना खूप काळजी ¶यावी लागते.
खाली काही ल±ात घेतलेले घटक आहेत;
१. सजªनशीलता:
सजªनशीलता हे जािहरातीचे सार आहे. Ìहणून जािहरात अिभकरण िनवडताना िवचारात
घेतलेÐया सवाªत महßवा¸या घटकांपैकì एक Ìहणजे अिभकरणाने देऊ केलेÐया सजªनशील
सेवांची गुणव°ा. सजªनशीलता ही वृ° लेखन, कलाकार, कला िदµदशªक, िचýकार इÂयादी
सजªनशील कमªचाö यां¸या गुणव°ेवर अवलंबून असते. जािहरातदाराने Âया¸या जािहरात
कायªøमासाठी नवीन कÐपना िनमाªण करÁया¸या आिण िवकिसत करÁया¸या
अिभकरणा¸या ±मतेचा Æयाय केला पािहजे.
२. देऊ केलेÐया सेवा:
जािहरात अिभकरण िनवडताना जािहरातदाराने देऊ केलेÐया सेवां¸या ®ेणीचा िवचार
करणे आवÔयक आहे. काही अिभकरण िवशेषतः लहान अिभकरण मयाªिदत सेवा देतात,
तर मोठ्या अिभकरण सेवांची िवÖतृत ®ेणी देतात. जािहरातदाराने िविवध अिभकरणांĬारे
देऊ केलेÐया सेवांची तुलना करणे आवÔयक आहे आिण ºया¸या सेवा समाधानकारक
आिण फायदेशीर असतील असे Âयाला वाटते Âया सेवांची िनवड करणे आवÔयक आहे.
३. िवशेषीकरण:
काही अिभकरण Óयवसाया¸या िविशĶ ओळéमÅये िवशेषीकृत आहेत. अशा अिभकरण
िवशेष गरजा असलेÐया úाहकांना आकिषªत करतात. उदा. काही अिभकरण आिथªक
जािहरातéमÅये िवशेष आहेत. आिथªक उÂपादनांमÅये Óयवहार करणारे जािहरातदार अशा
अिभकरणांना ÿाधाÆय देऊ शकतात.
४. मोबदला:
अिभकरण िनवडताना ÿदान केलेÐया सेवांची िकंमत हा एक अितशय महßवाचा घटक आहे.
आकारले जाणारे शुÐक एकसमान नसते, Ìहणजे ते अिभकरणानुसार िभÆन असते.
अिभकरण िनवडताना जािहरातदाराने वेगवेगÑया अिभकरणां¸या दरांची तुलना करणे
आवÔयक आहे. पेदेयक दलाली, एकरकमी शुÐक इÂयादी अटéमÅये असू शकते. करारात
ÿवेश करÁयापूवê यावर चचाª करणे आवÔयक आहे.
५. अिभकरणाची ÿितķा :
जािहरात ±ेýातील अिभकरणाची मागील ÿगती आिण ÿितķा िवचारात घेणे आवÔयक
आहे. माÅयम मालक आिण इतर जािहरातदारांशी संभाषण कłन अिभकरणाची मािहती
िमळवता येते. पुढे, इतर घटक जसे कì आिथªक िÖथती, भूतकाळात अिभकरणाĬारे
हाताळलेÐया इतर úाहकाची यशÖवी मोहीम, úाहक उलाढाल , अिभकरण व úाहक संबंध
िवचारात घेणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 74

जािहरात परीचय - I
74 ६. Öथान:
अनेक जािहरातदार, जािहरातदारां¸या कायाªलयाजवळ शाखा असलेली अिभकरण पसंत
करतात. हे Âयांना अिभकरणाशी जलद आिण आिथªक संवाद साधÁयास स±म करते.
अिभकरण úाहकांचा सहजपणे मागोवा घेऊ शकतो. अशा ÿकारे ते जािहरातदार आिण
अिभकरण या दोघांनाही सुिवधा देते.
७. इतर úाहक:
जािहरातदाराने Öपधªकांचे जािहरात कायªøम हाताळणाöया अिभकरणाशी संपकª साधू नये.
हे Óयवसाया¸या गोपनीयितचे नीतीßव आहे; अिभकरणाला िदलेली गुĮ मािहती उघड होऊ
शकते.
८. माÅयम संपकª:
माÅयम मालकांशी चांगले संपकª असलेली अिभकरण िनवडणे आवÔयक आहे. अशी
अिभकरण माÅयमांमÅये इि¸छत वेळ आिण जागा राखीव करÁया¸या िÖथतीत असतात.
िशवाय, ते माÅयम संच देखील िमळवू शकतात, ºयाचा फायदा जािहरातदारांना िदला
जातो.
९. अिभकरणाचीमाÆयता :
काही जािहरात अिभकरण इंिडयन Æयूजपेपर सोसायटी, दूरदशªन आिण ऑल इंिडया
रेिडओĬारे माÆयताÿाĮ आहेत. माÆयता अिभकरणांना Óयावसाियक दजाª देते. ते
माÅयमां¸या मालकांना चांगले ®ेय देतात. ते हा फायदा Âयां¸या úाहकांना देतात. िशवाय,
अशा अिभकरणांना माÅयम मालकांनी घालून िदलेÐया आचारसंिहतेचे पालन करावे
लागेल. अशा ÿकारे úाहकांना जािहरात मोिहमेचे िकमान मानक िमळÁयाची श³यता आहे.
हे सूिचत करते कì अशा अिभकरणांशी संपकª साधला पािहजे.
१०. अिभकरणाचा आकार :
मोठ्या आकाराची अिभकरण, सेवा आिण सुिवधांची िवÖतृत ®ेणी ÿदान कł शकते.
जािहरातदार मोठ्या अिभकरणांना ÿाधाÆय देतात कारण Âयांना अिभकरणाचा अनुभव,
ÿितķा आिण माÅयम संपकाªमुळे फायदा होतो. िशवाय, हे मेगा अिभकरणाचे युग आहे.
११. पुढाकार आिण सहभाग :
अिभकरण जी úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयाआधीच ठरवते ितला ÿाधाÆय िदले पािहजे.
दुसöया शÊदांत, जािहरात अिभकरण जी आपÐया úाहकां¸या कामात उÂसुकता आिण
पुढाकार घेते ितला ÿाधाÆय िदले पािहजे. अशी अिभकरण आपÐया úाहकां¸या समÖयांचा
अËयास कł शकते आिण Âयावर मात करÁयासाठी उपाय सुचवू शकते.

munotes.in

Page 75

जािहरात अिभकरण - १
75 ४.८ अिभकरण - úाहक संबंध राखणे अिभकरण-úाहक संबंधांची सुŁवात िह जेÓहा úाहक अिभकरणास कराराÂमक कामिगरी देते
तेÓहा होते. जोपय«त अिभकरण úाहकांना सेवा ÿदान करते तोपय«त हे सतत चालू असते.
असे नाते परÖपर िवĵास आिण आदर यावर आधाåरत आहे. हे समान भागीदारीसारखे
आहे जे अिधक फलदायी होÁयासाठी काही मागªदशªक तßवांचे पालन केले पािहजे. १७
जानेवारी १९८८ रोजी इकॉनॉिमक टाईÌस ऑफ इंिडयामÅये ÿकािशत झालेÐया लेखात
या संदभाªत काही सूचना केÐया आहेत:
úाहकांना काय करावे लागेल?
• अिभकरणाशी नेहमी सौजÆयाने वागा. अिभकरण लोकांचा अहंकार दुखवू नका.
• अिभकरण¸या कमªचाöयांमÅये Âयां¸या उÂपादनांसाठी / सेवांसाठी उÂसाह िनमाªण
करा. úाहकांनी Âयांचे उÂपादन ÿितÖपÅया«पे±ा ®ेķ कसे आहे हे दाखवून िदले
पािहजे.
• उÂपादन िवकासात अिभकरणास सामील करा.
• जािहरात ÿÖताव मागवÁयापूवê संपूणª मािहती īा. संि±Į वतªमान वषª आिण आगामी
वषाª¸या िवपणन योजनांचा आढावा असलेÐया लेखी Öवłपात असणे आवÔयक
आहे. हे िवपणन आिण जािहरात उिĥĶे देखील ÖपĶपणे पåरभािषत करणे आवÔयक
आहे.
• जािहरात मोिहमेचे िनयोजन करÁया¸या ÿिøयेदरÌयान úाहकाने अिभकरणाला Âयांचा
सÐला घेÁयासाठी ÿोÂसािहत केले पािहजे.
• जेÓहा अिभकरण úाहकाला मंजुरीसाठी जािहरात ÿÖताव पाठवते, तेÓहा Âयांनी इ¸छा
आिण आवडीनुसार माÆयता नाकाł नये.
• अिभकरण वर िवĵास ठेवा
• माÆय केलेÐया अटéनुसार अिभकरणाचा भरणा भरा.
• अिभकरण कडून वैयिĉक अनुकूलता टाळा. अिभकरणा¸या सेवांचा उīोगसंÖथेसाठी
काटेकोरपणे वापर करा.
• िववाद कमीतकमी करा.
अिभकरणाला काय करावे लागेल?
खालील मुĥे úाहकांशी सुŀढ संबंध िवकिसत करÁया¸या अिभकरणा¸या जबाबदाöया ÖपĶ
करतात: munotes.in

Page 76

जािहरात परीचय - I
76 • अिभकरणांनी परÖपरिवरोधी खाती हाताळू नयेत. याचा अथª Âयांनी िवīमान
úाहकां¸या Öपधªकाचा जािहरात ÿÖताव Öवीकाł नये.
• खाते ÖवीकारÁयापूवê भरपाई¸या तपशीलांची चचाª करा. हे नंतर िववाद आिण वाईट
भावना टाळते.
• अिभकरण मधील खाते कोण हाताळेल हे ÖपĶपणे ठरवा जेणेकŁन योµय वेळी गŌधळ
टाळता येईल.
• úाहकांसह सतत संÿेषण नेटवकª Öथािपत करा. हे शýूंना समजून घेऊन Âवरीत
िनराकरण करÁयात मदत करते.
• úाहका¸या Óयवसायाबĥल संपूणª मािहती गोळा करा. जािहरात योजना तयार करताना
तेच वापरले जाऊ शकते.
• अिभकरणा¸या बाजूने िनयिमत कामिगरीचे अंके±ण ठेवा. दुसöया शÊदांत, वेळोवेळी
Âया¸या कामिगरीचे मूÐयांकन करा.
• नवीन िवपणन कÐपना घेऊन या जे úाहकांसाठी नवीन संधी उघडतील.
• úाहकाचा अहंकार कधीही दुखवू नका. Âया¸या मताचा आिण सूचनांचा आदर करा.
• अिभकरण मधील कोणÂयाही ÿÖतािवत बदलांबĥल úाहकांना चांगली मािहती īा.
• िशÖत, वĉशीरपणा राखा आिण िनयुĉ केलेÐया कामाचा ÿगती अहवाल सादर करा.
यामुळे úाहकांना Âया¸या जािहरात मोिहमे¸या िÖथतीबĥल मािहती िदली जाईल.
४.९ सारांश जािहरात अिभकरण अशा संÖथा आहेत ºया Âयां¸या úाहकांना सजªनशील आिण िवशेष
सेवा ÿदान करतात. सामाÆयतः या अिभकरण Ĭारे ÿदान केलेÐया सेवा खालीलÿमाणे
आहेत: सजªनशील सेवा, लेखा सेवा, िवपणन सेवा, ÿशासन आिण िव° सेवा इÂयादी.
अिभकरणांचे वगêकरण Âयांनी िदलेÐया सेवां¸या आधारावर केले आहे जसे कì; पूणª सेवा
अिभकरण, िÖवगृहीय अिभकरण, िøएिटÓह बुटीक, ÖपेशिलÖट अिभकरण नेटवकª, मोठ्या
अिभकरणा¸या उपकंपÆया, माÅयम खरेदी सेवा इÂयादी.
ओिगÐवी एंड माथर, जे वाÐटर थॉÌपसन, मुþा कÌयुिनकेशन, लोवे िलंटास इंिडया ÿा
िलिमटेड, एफसीबी उÐका एडवटाªइिजंग िलिमटेड, री िडÉयूजन डीवाई एंड आर, मैककैन-
एåर³सन, आरके Öवामी बीबीडीओ एडवरटाइिजंग िलिमटेड, úे वÐडª इंिडया ÿाइवेट
िलिमटेड, िलयो बन¥ट इंिडया ÿाइवेट िलिमटेड, कॉÆůै³ट एडवरटाइिजंग इंिडया िलिमटेड
इÂयादी भारतातील शीषª जािहराती अिभकरण आहेत. munotes.in

Page 77

जािहरात अिभकरण - १
77 अिभकरण िनवडताना अिभकरणाशी संबंिधत काही घटक िवचारात घेतले जातात:
सजªनशीलता, देऊ केलेÐया सेवा, िवशेष², मोबदला, ÿितķा, Öथान, इतर जािहरातदार ,
माÅयम संपकª, माÆयताÿाĮ, आकार, पुढाकार आिण अिभकरणाचा सहभाग इÂयादी.
úाहक आिण अिभकरण यां¸यातील संबंध ही एक सतत ÿिøया असते जोपय«त अिभकरण
úाहकांना सेवा ÿदान करते. असे नाते परÖपर िवĵास आिण आदर यावर आधाåरत आहे.
जािहरात मोिहमेचे िनयोजन करÁया¸या ÿिøयेदरÌयान जािहरातदार ने अिभकरणाला
ÿोÂसाहन िदले पािहजे आिण अिभकरणाने úाहकाला चांगली मािहती िदली पािहजे.
४.१० ÖवाÅयाय १) जािहरात अिभकरण पåरभािषत करा. जािहरात अिभकरण संघटनेची रचना ÖपĶ करा.
२) आज जािहरात ±ेýात भरभराट होत आहे". चचाª करा.
३) जािहरात अिभकरणाचे ÿकार िवÖतृत करा.
४) úाहक आिण जािहरात अिभकरण यां¸यातील संबंध तुलनाÂमकपणे ÖपĶ करा.
५) भारतातील शीषª जािहरात संÖथा कोणÂया आहेत?
६) टीपा िलहा:
१. िनवड िनकष
२. इन हाऊस अिभकरण ज
३. सजªनशील बुटीक
४. माÅयम खरेदी सेवा
५. जािहरात संÖथांची वैिशĶ्ये




**** *

munotes.in

Page 78

78 ५
जािहरात अिभकरण - २
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ úाहक िमळवÁयाचे मागª
५.३ úाहक उलाढाल
५.४ सजªनशील खेळपĘी
५.५ अिभकरण भरपाई
५.६ अिभकरण माÆयता
५.७ जीिवका पयाªय
५.८ जािहरात अिभकरण , ÿसारमाÅयमे आिण पुरवठा / सहाÍयक संÖथांमधील जीिवका
पयाªय
५.९ जािहरातीत जीिवकासाठी ĀìलािÆसंग पयाªय
५.१० सारांश
५.११ ÖवाÅयाय
५.० उिĥĶे या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर, िवīाथê:
• úाहक िमळिवÁयाचे मागª ÖपĶ कł शकतील.
• úाहक उलाढालची संकÐपना आिण úाहक उलाढालची कारणे जाणून घेतील.
• सजªनशील खेळपĘी हा शÊद आिण सी.पी. तयार करÁया¸या पायöया िवÖतृतपणे ÖपĶ
करतील.
• भरपाईसाठी वापरÐया जाणाöया पĦती जाणून घेतील.
• अिभकरण माÆयता , Âयाचे फायदे, िनकष आिण तोटे याचा अथª समजून घेतील.
• जािहरातéमधील जीिवका पयाªय जाणून घेतील.
• जािहरातéमधील ĀìलािÆसंग जीिवका पयाªय समजून घेतील.

munotes.in

Page 79

जािहरात अिभकरण - २
79 ५.१ ÿÖतावना उदारीकरणाने जािहरातéना सशĉ केले आहे. गेÐया दशकात भारतातील जािहरात
अिभकरणमÅये ÿचंड वाढ झाÐयाचे िदसून आले आहे. पूवê भारतात जािहरात अिभकरण
फारच लहान होÂया आिण Âया अगदी लहा न ते िवनाÓयवसाय िमळवाय¸या. पण आज
भारतातील जािहरात अिभकरण पािहÐयास पåरिÖथती पूणªपणे वेगळी आहे. जािहरात हा
आता पूणª िवकिसत उīोग झाला आहे. जािहरात अिभकरणाची ि±ितजे िवÖतारीत आिण
राÕůीय सीमा ओलांडÐया आहते . जािहरात अिभकरणा¸या वाढीसह, वाढीव úाहकांसाठी
िह Öपधाª वाढत आहे.
५.२ úाहक िमळवÁयाचे मागª Öपध¥मुळे अिभकरणांना सतत नवीन úाहक कायªøम शोधावे लागतात आिण Âयांना
जािहरात अिभकरणकडे कायम ठेवÁयासाठी िवīमान úाहकांचे समाधान करावे लागते.
úाहक िमळिवÁयाचे काही मागª आहेत:
१. जािहरात:
जािहरात अिभकरण Âयां¸या Óयवसायासाठी úाहक कायªøमामÅये असलेÐया
वतªमानपýांमÅये जािहरात देऊ शकतात Öथािनक पातळीवर काम करणाöया नवीन
जािहरात अिभकरण लघु आिण मÅयम उīोजकांना आकिषªत करÁयासाठी Öथािनक
माÅयम िनवडू शकतात आिण Âयांचे खाते जािहरात अिभकरणाला देऊ शकतात.
२. संदभª:
हा सवाªत लोकिÿय मागा«पैकì एक आहे ºयाĬारे अिभकरणाला नवीन úाहक िमळतात.
िवīमान úाहक जािहरात अिभकरणा¸या कामावर समाधानी असÐयास , ते नवीन úाहकांना
अिभकरणा¸या नावाची िशफारस करतील.
३. सादरीकरणे:
अिभकरणाचे अिधकारी उīोगसंÖथां¸या अिधकाöयांसमोर सादरीकरणे करÁयासाठी
कमªचारी िनयुĉ करतात. हे सादरीकरण उīोगसंÖथांची उÂपादने, िवपणन आिण जािहरात
योजना िवचारात घेऊ शकतात. ही सादरीकरणे उīोगसंÖथांना अिभकरणा¸या लोकां¸या
सजªनशील ±मतेची अंतŀªĶी ÿदान करतात.
४. संघटनांचे सदÖय:
जािहरात अिभकरण आईएमसी , मैिकया, एएएआई इÂयादी िविवध संघटनांचे सदÖय होऊ
शकतात. अशा सदÖयÂवामुळे Âयांना िविवध Óयावसाियक संघटनां¸या सदÖयांशी संवाद
साधÁयाची संधी िमळते ºयामुळे Âयांना दीघªकाळ Óयवसाय िमळÁयाची श³यता असते.
munotes.in

Page 80

जािहरात परीचय - I
80 ५. िवनंÂया:
अिभकरण पý िलहóन नवीन úाहक कायªøम आखू शकते. ते थेट úाहकांशी संपकª साधू
शकते आिण िवīमान अिभकरणने िदलेÐया ÿÖतावापे±ा चांगला ÿÖताव देऊ शकते. हे
एकतर चांगÐया सेवा िकंवा चांगÐया अिभकरण भरपाई¸या Öवłपात असू शकते.
अिभकरण नवीन úाहकांना आकिषªत करÁयासाठी कॉल देखील कł शकते.
६. ÿितमा आिण ÿितķा :
अिभकरणची ÿितķा नवीन úाहकांना आकिषªत करते. ÿितिķत úाहकांचे उÂकृĶ जािहरात
कायª हाती घेऊन आिण पुरÖकार िजंकून ÿितमा तयार केली जाऊ शकते. अनेक जािहरात
अिभकरण पुरÖकार िजंकÁयासाठी आिण लोकिÿयता िमळिवÁयासाठी जािहरात उÂसव
िकंवा Öपध¥त भाग घेतात. तसेच ÿसारमाÅयमे ÓयाĮीĬारे अिभकरणाला ÿिसĦी िमळÁयास
मदत होते.
५.३ úाहक उलाढाल ५.३.१ अथª:
úाहक उलाढाल Ìहणजे úाहक Âयां¸या जािहरात अिभकरण बदलतात. याचा अथª úाहक
िवīमान अिभकरणामधील Âयांची खाती बंद करतात आिण इतर अिभकरणांमÅये Öथलांतर
करतात. úाहकां¸या उलाढालीचा अिभकरणवर नकाराÂमक ÿभाव पडतो कारण Âयाचा
Âया¸या ÿितमेवर आिण महसूलावरही िवपåरत पåरणाम होतो.
५.३.२ अशा úाहकउलाढालची कारणे खालीलÿमाणे आहेत:
१. सजªनशील ÿयÂनांबĥल असमाधान:
सजªनशीलता हे जािहरातीचे सार आहे. िविशĶ जािहरात अिभकरणशी करार करताना एक
महßवाचा घटक Ìहणजे ÂयाĬारे देऊ केलेÐया सजªनशील सेवा होय. तथािप, अिभकरणने
घेतलेÐया सजªनशील ÿयÂनांवर úाहक समाधानी नसÐयास, तो करार समाĮ कł शकतो.
२. शुÐकावर िवरोध:
अिभकरण जाÖत शुÐक, जाÖत सेवा शुÐक, माÅयमांकडून िमळालेली रोख सवलत
पाåरतकरत नाही , तर ते केवळ उ¸च दलालीसाठी ÿसारमाÅयमेची िशफारस केली जाते,
úाहक जर असमाधानी असेल तर, Âयामुळे úाहक िवīमान अिभकरण सोडू शकतो.
३. ÿितÖपÅयाªचे खाते हाताळणे:
अिभकरण ÿितÖपÅयाªचे खाते हाताळÁयास ÿारंभ कł शकते. यामुळे úाहकला इतर
अिभकरणकडे जाÁयास भाग पाडले जाऊ शकते.

munotes.in

Page 81

जािहरात अिभकरण - २
81 ४. वैयिĉक संघषª:
कधीकधी úाहक आिण जािहरात अिभकरणाचे उ¸च अिधकारी यां¸यात ÿितिलिप
अिधकार, मजकूरसंकÐपन, माÅयमाची िनवड, ÿसारमाÅयमे अनुयोजन इÂयादी जािहरात
मोिहमे¸या कोणÂयाही िनणªयाबाबत संघषª होतो. अशा संघषा«मुळे Âयां¸यात अहंकाराची
समÖया िनमाªण होते. याचा पåरणाम úाहकने अिभकरण सोडÁयात होऊ शकतो.
५. कमªचारी वगाªतील बदल:
जेÓहा सजªनशील संघ िकंवा िवīमान अिभकरणमधील ÿमुख कमªचारी दुसöया
अिभकरणकडे जातात तेÓहा úाहक कधीकधी नवीन अिभकरणवर Öथलांतर करतो.
úाहका¸या उ¸च कायªकाåरणीतील कमªचारी बदलांमुळे देखील दुसöया अिभकरणकडे
Öथलांतर होऊ शकते. úाहका¸या नवीन उ¸च कायªकारी Óयĉìने इतर अिभकरणशी संबंध
ÿÖथािपत केले असतील आिण तर ते कदािचत अशा अिभकरणकडे जातील.
६. अयशÖवी जािहरात मोिहमा :
जर सुł केलेली जािहरात मोहीम अपेि±त पåरणाम आणÁयात अयशÖवी ठरली (िवøì/āँड
जागłकतावाढ इ.) तर úाहक पुढील जािहरात मोिहमेसाठी दुसöया अिभकरणशी करार
कł शकतो.
७. समÆवय आिण संवादाचा अभाव:
úाहक आिण अिभकरण कमªचारी यां¸यातील कमकुवत संवाद आिण समÆवयामुळे
एकमेकांवर िवĵास आिण आÖथा िनमाªण होत नाही. अशा पåरिÖथतीत úाहक अिभकरण
सोडू शकतो.
८. अपुöया सेवा:
काही वेळा, úाहकाला अितåरĉ सेवा आिण सुिवधांची आवÔयकता भासू शकते जर
अिभकरण Âया पुरवÁयासाठी सुसºज नसेल तर úाहक दुसöया अिभकरणकडे Öथलांतåरत
होऊ शकतो.
९. अिभकरणाचे पुरेसे नेटवकª:
úाहक संपूणªपणे नवीन बाजारपेठेत ÿवेश करÁयाची योजना úामीण िकंवा आंतरराÕůीय
बाजारपेठ असू शकते. अिभकरणकडे कदािचत ही नवीन बाजारपेठ हाताळÁयासाठी शाखा
िकंवा ±मता नसेल Ìहणून, úाहक दुसöया अिभकरणबरोबर करार कł शकतो.
१०. Öथान बदलणे:
अिभकरणाचे कायाªलय िकंवा úाहकाचे कायाªलय दुसöया शहरात बदलÐयास देखील
úाहकांची उलाढाल होऊ शकते.
munotes.in

Page 82

जािहरात परीचय - I
82 ११. नवीन जािहरात अिभकरण :
जेÓहा एखादी नवीन अिभकरण, ºयामÅये अÂयंत सजªनशील कमªचाया«¸या ÖवारÖयांचा
समावेश असतो, तेÓहा जािहराती¸या ŀÔयात ÿवेश करते, तेÓहा úाहक नवीन अिभकरणशी
करार कł शकतो.
१२. बदलÁयाची मानवी ÿवृ°ी:
काही úाहक एकाच अिभकरणशी पुÆहा पुÆहा करार न करणे पसंत करतात. ते अिभकरण
बदलÁया¸या हेतूने बदलतात आिण िवशेष असे काही वाÖतिवक कारण असते.
१३. बाजारातून उÂपादन काढून घेणे:
úाहक बाजारातून उÂपादन काढून घेऊ शकतो आिण ÂयाĬारे संबंिधत जािहरात
अिभकरणमधील खाते बंद कł शकतो.
१४. माÆयता नसणे:
अिभकरण िवशेषतः जर ती लहान असेल तर ती दूरदशªन आिण (आय एन एस) Ĭारे
माÆयताÿाĮ नसते. Âयामुळे, úाहक माÆयताÿाĮ असलेÐया मोठ्या अिभकरणकडे जाÁयास
ÿाधाÆय देऊ शकतो.
५.४ सजªनशील खेळपĘी ( Creative Pitch) ५.४.१ अथª:
केवळ सजªनशील सेवांची तुलना करÁयासाठी सुł झालेली ÿिøया अशी आज
अिभकरणांची वÖतुिÖथती बनली आहे. बाजार अिधक ÖपधाªÂमक आिण सा±ीदार
मािहतीने अितभारीत झाÐयामुळे, ÿÂयेक िवपणनकताª अिĬतीय आिण गŌधळ िमटवणारा
उपाय कायªøमत आहे, िपिचंग ही अिभकरणसाठी úाहका¸या जगात ÿवेश करÁयाची
िखडकì आहे आिण एक पåरपूणª खेळपĘी Âयांना Ļा जगात ÿवेश िमळवून देते.
एक सजªनशील खेळपĘी हे एक सादरीकरण आहे जे एक उīोगसंÖथा (जसे कì अिभकरण)
ÿसारमाÅयमे कायªøम िकंवा ÿचाराÂमक संदेश तयार करÁयासाठी वापरÁयासाठी
ÿÖतािवत केलेÐया संकÐपनांचे वणªन करते. हे जािहरात अिभकरणा¸या लोकांĬारे संभाÓय
खाÂयावर सादरीकरणाचा संदभª देते.
या सादरीकरणामÅये, अिभकरण Óयĉì पोटªफोिलओ, Öलाइड्स, चलतिचý संच, कथा
फलक िकंवा इतर उपकरणे यािवषयी मािहती देÁयासाठी वापरते:
• संघटनाÂमक Öथायी रचना.
• इतर úाहकांसाठी पåरणाम.
• हाताळलेÐया खाÂयांचे ÿकार. munotes.in

Page 83

जािहरात अिभकरण - २
83 • कमªचाöयांचा अनुभव.
• िवशेषीकरण
• शुÐक आकारले जाणे
• खाते िजंकÁयासाठी समपªक असलेली कोणतीही इतर मािहती.
सजªनशील खेळपĘीचा उĥेश úाहकाचा Óयवसाय िजंकणे आिण ÂयाĬारे उÂपÆनचा नवीन
ÿवाह सुिनिIJत करणे हा आहे.
५.४.२ चरण:
सजªनशील खेळपĘी तयार करÁयासाठी खालील चरणांचा समावेश आहे:
१. úाहक शोधून काढणे:
पिहली पायरी Ìहणजे संभाÓय úाहक ओळखणे. वृ°पýांमÅये जािहराती देऊन, संदभª देऊन
नवीन úाहकांशी थेट संपकª साधता येतो.
२. संशोधनकरणे:
जािहरात अिभकरणने संभाÓय úाहक अथाªत संÖथा, ितची उÂपादने, ितची उिĥĶे
इÂयादéबĥल संशोधन केले पािहजे. अशा संसंशोधनामुळे कÐपना िवकिसत करÁयात आिण
चांगली सजªनशील खेळपĘी तयार करÁयात मदत होते.
३. úाहकांशी चचाªकरणे:
श³य असÐयास , जािहरात अिभकरणा¸या ÿितिनधीने संभाÓय úाहकाला अनौपचाåरकपणे
भेटÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे जेणेकłन Âयां¸या गरजा काय आहेत आिण जािहरात
अिभकरणकडून Âयां¸या अपे±ा काय आहेत. Âयानंतर अिभकरण úाहकांशी बाजार
संशोधन, िनयोजन आिण जािहरात मोहीम , िवøì ÿोÂसाहन , जािहरात पåरणामकारकतेची
चाचणी इÂयादीसार´या सेवांवर चचाª कł शकते.
४. खेळपĘीची łपरेषा तयार करणे:
úाहकाशी चचाª केÐयानंतर, खेळपĘीची łपरेषा तयार केली जाते. अिभकरणने आपली
खेळपĘी गदêतून वेगळी बनवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. यात नौटंकì आिण शÊदरचना
दोÆही टाळणे आवÔयक आहे.
५. खेळपĘी बनवणे:
Âयानंतर अिभकरण अंितम खेळपĘी बनवते. ते सजªनशील, ÖपĶ, सोपे आिण Âयाच वेळी
खाýी पटणारे असावे. ÖपĶ मथळे, लहान पåर¸छेद, øमांिकत पृķे आिण अúभागी एक
अनुøमिणका आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 84

जािहरात परीचय - I
84 ६. पाठपुरावा करणे:
शेवटी, जािहरात अिभकरणने Âयांना करार िमळाला आहे कì नाही हे पाहÁयासाठी úाहकचा
पाठपुरावा करणे आवÔयक आहे. पाठपुरावा ईमेल, फोन कॉल िकंवा वैयिĉक संवादाĬारे
केला जाऊ शकतो. Âयांनी úाहकाला काही पाठपुरावा ÿij आहेत कì नाही हे पाहÁयाचा
ÿयÂन केला पािहजे.
५.५ अिभकरण भरपाई अिभकरणांना Âयां¸या सेवांसाठी भरपाई देÁयासाठी वापरÐया जाणाöया पĦती
खालीलÿमाणे आहेत:
१. दलाली:
अिभकरण भरपाईची ही सवाªत पारंपाåरक पĦत आहे. या पĦतीनुसार अिभकरणाला
माÅयमांĬारे कोणÂयाही जािहराती¸या वेळेवर िकंवा खरेदी केलेÐया जागेवर िनिIJत दलाली
िदले जाते. ÿसारमाÅयमे मालक जािहरात अिभकरणा¸या एकूण देयक रकमेवर १५%
दलाली देतात. तथािप, केवळ माÆयताÿाĮ अिभकरणांनाच 15%दलाली िमळÁयास पाý
आहे. उघड्या जागेवरील ÿसारमाÅयमेचे दर थोडे जाÖत आहेत ते Ìहणजे १६.६६%.
होय.
दलाली पĦतीचे कायª उदाहरणा¸या मदतीने ÖपĶ केले जाऊ शकते. समजा एखादी
जािहरात अिभकरण तयार कłन वृ°पýात जािहरात देते, Âयासाठी माÆय शुÐक Ł.
५०,००० होय. अिभकरण आपÐया úाहकांकडून उĉ र³कम गोळा करेल परंतु
ÿसारमाÅयमे मालकाला ४२,५०० (Ł. ५०,००० कमी १५%) ÿदान करेल. येथे
७,५०० Łपयांचा फरक अिभकरणाला दलालीचे उÂपÆन आहे. ÿसारमाÅयमे मालकास
लवकर देयकासाठी २% रोख सवलत देखील देऊ शकतो, जी अिभकरण Âया¸या
úाहकाला देऊ शकते.
२. वाटाघाटी शुÐक:
बöयाच अिभकरण आिण Âयांचे úाहक काही ÿकारचे शुÐक ÿणाली िकंवा नुकसान
भरपाईसाठी खचª अिधक ÓयवÖथा वाटाघाटी करतात. अिभकरणĬारे वाटाघाटी केलेÐया
शुÐकामÅये सवª खचª तसेच नफा सीमा समािवĶ आहे. जेÓहा अिभकरण माÆयताÿाĮ नसते,
तेÓहा ितला सामाÆय माÅयम आयोग ÿाĮ होणार नाही. अशा पåरिÖथतीत, ÿदान केलेÐया
िवशेष सेवांसाठी वाटाघाटी शुÐक िदले जाते.
दलाली पĦती¸या तुलनेत ही पĦत अिधक वÖतुिनķ आहे. हे दोÆही प±ांसाठी Ìहणजे
जािहरातदार आिण जािहरात अिभकरण यां¸यासाठी योµय आहे. जािहरातदार ÿदान
केलेÐया सेवांनुसार फì भरत असताना, अिभकरणाला योµय परतावा िमळतो. साधारणपणे,
Âयात खचª आिण नफा मािजªन समािवĶ असतो.
munotes.in

Page 85

जािहरात अिभकरण - २
85 ३. अिभकरण शुÐक:
ÿसार माÅयमे मÅये वेळ आिण जागा बुक करÁयासाठी लागणाöया खचाª Óयितåरĉ,
अिभकरणाला कलाकृती, सवªसमावेशक मांडणी आिण छपाई, रेिडओ िकंवा टीÓही
जािहराती दाखल करणे इÂयादéवर पैसे खचª करावे लागतात. अशा पåरिÖथतीत, अिभकरण
आपÐया úाहकांकडून अशा खचाªसाठी शुÐक आकारते. अशा सेवांचे पुरवठादार मोठ्या
िकंवा िनयिमत आदेशासाठी अिभकरणाला दलाली देऊ शकतात. अशा ÿकारे, ही पĦत
अिभकरणसाठी फायदेशीर ठł शकते.
४. लागत - अिधक पĦत ( Cost – Plus) :
या पĦतéतगªत, úाहक अिभकरणाला कामाची िकंमत, Ìहणजे कमªचाöयांचा खचª आिण
िखशाबाहेरील खचª तसेच या रकमेची काही ट³केवारी २०% ते २५% अिभकरणचा नफा
तसेच उपरी आवरण करÁयासाठी देÁयास सहमत असू शकते.
जेÓहा ÿसारमाÅयमे िबिलंग लहान असते आिण úाहकाला अिभकरण सेवेची भरपूर
आवÔयकता असते तेÓहा ही पĦत वापरली जाते. Ļाचा वापर जेÓहा नवीन उÂपादन
बाजारात आणताना िकंवा úाहकाला अिभकरणकडून कॅटलॉग, लघुपुÖतक इ. तयार करणे
यासार´या गैर-दलाली कामाची आवÔयकता असते तेÓहा Ļा पĦतीचा वापर करÁयात
येतो.
५. सĘा शुÐक:
या पĦतीनुसार, अिभकरण जािहरातदारा¸या वतीने Âया¸या कठीण काळात देयके भरते.
जािहरातदार आिथªकŀĶ्या िÖथर झाÐयावर Âया¸याकडून शुÐक आकारले जाते. अशा
शुÐकांना सĘा शुÐक Ìहणतात. तथािप, मोठ्या अिभकरण सहसा अशा ÿकारचे Óयवहार
टाळतात.
तुमची ÿगती तपासा.
१. "जािहरात एजÆसé¸या वाढीसह , úाहकां¸या खाÂयांसाठी Öपधाª वाढत आहे". चचाª
करा.
२. úाहकां¸या उलाढालीची कारणे िलहा.
३. खालील सं²ा पåरभािषत करा:
a. úाहक उलाढाल
b. सजªनशील खेळपĘी
c. दलाली पĦत
d. सĘा शुÐक पĦत
e. लागत - अिधक पĦत munotes.in

Page 86

जािहरात परीचय - I
86 f. अिभकरण शुÐक पĦत
४. “िपिचंग ही अिभकरणसाठी úाहका¸या जगात ÿवेश करÁयाची िखडकì आहे”. ÖपĶ
करा.
५.६ अिभकरण माÆयता ५.६.१ अथª:
माÆयता ही एक ÿिøया आहे ºयामÅये स±मता, अिधकार िकंवा िवĵासाहªतेचे ÿमाणपý
सादर केले जाते. एखाīा िविशĶ िवषयातील िकंवा कौशÐया¸या ±ेýातील स±मतेचे
ÿमाणपý आिण अिभकरण , उīोगसंÖथा, गट िकंवा Óयĉì¸या अखंडतेचे ÿमाणपý योµय
माÆयताÿाĮ आिण सÆमािनत माÆयताÿाĮ संÖथेĬारे िदले जाते.
अिभकरण माÆयता Ìहणजे जािहरात अिभकरणाला जािहरातीशी संबंिधत अिधकाöयांनी
िदलेली अिधकृत माÆयता. भारतात, हे इंिडयन Æयूजपेपर सोसायटी (INS), ऑल इंिडया
रेिडओ ((ए आय आर) ) आिण दूरदशªन यांनी ठरवलेÐया माÆयता िनकषांनुसार िदले जाते.
जािहरात अिभकरणाला माÆयता िमळणे सĉìचे नाही. तथािप, माÆयता असणे उिचत आहे
कारण माÆयता अिभकरणाला Óयावसाियक दजाª देते. माÆयता दशªवते कì अिभकरण ित¸या
Óयवसाय मोिहमांमÅये उ¸च Óयावसाियक मानकांचे िनरी±ण करत आहे. िशवाय, ते
आचारसंिहता देखील पाळते.
५.६.२ माÆयताचे फायदे:
माÆयताकृत अिभकरणांना खालील फायदे उपलÊध होतात:
• अिभकरणाला Óयावसाियक दजाª ÿाĮ होतो.
• Óयावसाियक िÖथती अ िभकरणची ´यातीमुÐय वाढवते.
• úाहक माÆयताÿाĮ अिभकरणांना ÿाधाÆय देतात कारण या अिभकरण Âयां¸या
Óयावसाियक िøयाकलापांचे संचालन करताना उ¸च Óयावसाियक मानके राखतात.
• अशा अिभकरणाकडे चांगले ÿसारमाÅयमे उपलÊध असू शकतात.
• केवळ माÆयताÿाĮ अिभकरणाला ÿसारमाÅयमे मालकांकडून १५% दलाली िमळते.
• पुढे, याला ÿसारमाÅयमे मालकांकडून उधारी¸या चांगÐया अटी देखील िमळतात.
उदाहरणाथª, ते जािहराती¸या तारखेपासून ६० िदवसांपय«त ÿसारमाÅयमे मालकाला
पैसे देऊ शकते.
५.६.३ माÆयता साठी िनकष :
माÆयता ÿाĮ करÁयासाठी /पाý होÁयासाठी , अिभकरणने खालील िनकष पूणª केले
पािहजेत: munotes.in

Page 87

जािहरात अिभकरण - २
87 १. कौशÐय आिण अनुभव:
• अिभकरण अिधकाöयांकडे पुरेसे ÿिश±ण, Óयावसाियक अनुभव आिण कौशÐय असणे
आवÔयक आहे.
• जािहरात Óयवसाय हाताळÁयासाठी कुशल आिण ÿिशि±त कमªचारी िनयुĉ करणे
आवÔयक आहे.
• Âयाने ÿÂय±ात िकमान कालावधीसाठी Óयवसाय केला असला पािहजे, उदाहरणाथª
(आय एन एस)¸या बाबतीत सहा मिहनेअसू शकते.
२. िनयम आिण अिधिनयम :
अिभकरणने INS, ( ए आय आर) आिण (डीडी)Ĭारे तयार केलेÐया िनयमांचे आिण
अिधिनयमांचे पालन करणे आवÔयक आहे. पुढे, INS, ( ए आय आर) आिण (डीडी)ने
ÖवीकारलेÐया आचारसंिहतेनुसार Óयवसाय हाताळला पािहजे.
३. िकमान Óयवसाय मयाªदा:
अिभकरणने (आय एन एस), (ए आय आर) आिण (डीडी)सह िकमान Óयवसाय मयाªदा पूणª
केÐया पािहजेत.
५.६.४ अजª आिण घोषणा:
माÆयता ÿाĮ कł इि¸छणाöया जािहरात अिभकरणाला संबंिधत ÿािधकरणाकडे अजª सादर
करावा लागतो. पुढे, माÆयता आिण आचारसंिहता संदभाªत िनयम आिण अिधिनयमांचे
पालन करÁयाची घोषणा करणे आवÔयक आहे.
जर अिभकरणने माÆयता िनकष पूणª केले तर ितला माÆयता िदली जाते.
५.६.५ माÆयता गमावणे आिण Âयाची पुनÖथाªपना:
माÆयताÿाĮ अिभकरण ितची माÆयताखालील कारणाÖतव गमावेल:
१. माÆयताÿाĮ जािहरात अिभकरण Ìहणून Öवतःला वेगळे करÁयाचा िनणªय घेतÐयावर
असे होऊ शकते.
२. एकमेव मालकाचा मृÂयू िकंवा िदवाळखोरी झाÐयावर, भागीदारी फमªचे िवघटन िकंवा
उīोगसंÖथा संपुĶात आÐयाने.
३. माÆयताÿाĮ जािहरात अिभकरण (डीडी)/(ए आय आर) आिण (आय एन एस) Ĭारे
तयार केलेÐया िनयम आिण अिधिनयमांनुसार जािहरात Óयवसाय करणे बंद केÐयावर
असे होऊ शकते. munotes.in

Page 88

जािहरात परीचय - I
88 अशा नूतनीकरणासाठी िकंवा पुनस«चियत करÁयासाठी लादÐया जाणाöया अटé¸या अधीन
राहóन कोणÂयाही जािहरात अिभकरणाचे पूणª िकंवा ताÂपुरते ÿमाणीकरण नूतनीकरण
िकंवा पुनस«चियत करÁयाचा अिधकार संबंिधत ÿािधकरणास नेहमीच असतो.
५.७ जीिवका पयाªय ५.७.१ ÿÖतावना:
जािहरात ±ेý फायदेशीर रोजगार पयाªय देते. जािहरात उīोगसंÖथा िविवध Öतरांवर िविवध
िवभागांमÅये िविवध शै±िणक पाĵªभूमी असलेÐया लोकांना कामावर ठेवतात. अËयासा¸या
िविशĶ ±ेýात Óयावसाियक पदवी िकंवा पदिवका असणे या उīोगात चांगली सुŁवात कł
शकते. िशवाय, भाषेची ÿितभा आिण उÂकृĶ संवाद कौशÐय हे जािहरात Óयवसाया¸या
±ेýात ÿवेश करÁयासाठी आवÔयक असलेले इतर घटक आहेत.
५.७.२ जािहरात ±ेýाचे वगêकरण:
जािहरात ±ेý आकषªक आिण मनोरंजक जीिवका पयाªयांची ®ेणी उपलÊध करिवते. या
±ेýातील नोकरीचे वगêकरण कायªकारी आिण सजªनशील अशा दोन मोठ्या ®ेणéमÅये केले
जाते.
१. कायªकारी:
कायªकारी बाजूमÅये úाहक संधारण, बाजार संशोधन, ÿसारमाÅयमे संशोधन इÂयादéचा
समावेश होतो. कायªकारी िवभाग úाहकां¸या गरजा समजून घेतो, नवीन Óयवसाया¸या संधी
शोधतो आिण िवīमान Óयवसाय िटकवून ठेवतो. हा िवभाग योµय माÅयमांची िनवड करतो,
जािहरातé¸या वेळेचे आिण िनवडीचे िवĴेषण करतो आिण Óयावसाियक करारा¸या आिथªक
पैलूंवर वाटाघाटी करतो.
२. सजªनशील:
सजªनशील संघामÅये मजकूर लेखक, पटकथा लेखक, कÐपनािचýक, सजªनशील
संचालक, छायािचýकार, मुþत², सचेतनीकरण इÂयादéचा समावेश असतो. सजªनशील
िवभाग िविवध माÅयमां¸या Öवłपात ÿÂय± जािहरात तयार करतो. ते úाहका¸या िविशĶ
गरजा शÊदबĦ करतात आिण ŀÔयमान करतात.
जािहरात अिभकरणा¸या िविशĶ िवभागात जाÁयासाठी , खालील जीिवकामधून एखादी
िनवडू उमेदवार कł शकते:
• úाहक संधारण: िवपणनामÅये पदवी°र पदिवका िकंवा एमबीए.
• Öटुिडओ: Óयावसाियक कला िकंवा लिलत कला (बीएफए िकंवा एमएफए)
अËयासøम.
munotes.in

Page 89

जािहरात अिभकरण - २
89 ÿसारमाÅयमे: पýकाåरता, जनसंपकª संÿेषण िकंवा एमबीए.:
• िव°: सीए, आईसीडÊÐयूए, एमबीए (िव°).
• िचýपट: ®वण ŀÔय माÅयमे िवशेषीकरण.
• उÂपादन: मुþण आिण पूवª मुþण ÿिøयांचा अËयासøम.
अËयासøमानंतर या ±ेýात येÁयाचा उ°म मागª Ìहणजे नोकरीचे ÿिश±ण घेणे. सवª
चांगÐया संÖथा अËयासøमाचा भाग ÿिश±णािथªक Ìहणून संधी देतात.
५.७.३ जािहरात जीवनावÔयक घटक :
जािहरातé¸या जगात Öथान िमळवÁयासाठी पिहली आिण सवाªत महßवाची गरज Ìहणजे
सजªनशील असणे. ही सजªनशीलता कोणÂयाही Öवłपात असू शकते, मग ती भाषा,
संवादकौशÐय, रेखािचý, नािवÆयपूणª िवचार, इÂयादी असू शकते.
उÂसाही, सजªनशील, आशावादी आिण अनेक कायª करÁयाची ±मता असलेÐयांसाठी
जािहरात हा सवō°म जीिवका पयाªय आहे. या जीिवकासाठी लोक कौशÐये ही एक
महßवाची आवÔयकता आहे कारण यामुळे úाहकाला काय आवÔयक आहे हे समजते आिण
पåरणामकारक िनणªय घेÁयास मदत होते. जािहरात संबंिधत अËयासøम चालवणारी संÖथा
िवīाÃया«ना खालील घटकात ÿिशि±त आिण िवकिसत होÁयात मदत कł शकते जसे कì:
• ÿभावी संवाद
• सादरीकरण आिण ÓयवÖथापन कौशÐये
• संघ आिण नेतृÂव कौशÐये
• ताण आिण दबाव ÓयवÖथापन
• मन वळवणे
• आÂमिवĵास
• ÖपधाªÂमकता
५.७.४ पाýता:
बहòतेक जािहरातé¸या पदÓयु°र अËयासøमांसाठी पाýता Ìहणजे िकमान ५० ट³के
गुणांसह कोणÂयाही शाखेतील पदवी असणे अिनवायª आहे. यापैकì बहòतेक
अËयासøमांसाठी ÿवेश हा परी±ा आिण/िकंवा मुलाखतीवर आधाåरत असतो. काही
संÖथा जािहरातéमÅये पदवी Öतरावरील अËयासøम देखील देतात, ºयासाठी ते बारावी
उ°ीणª झालेÐया िवīाÃया«ना ÿवेश देतात.
munotes.in

Page 90

जािहरात परीचय - I
90 ५.७.५ नोकरीची श³यता :
• जािहरातéमÅये नोकरी¸या संधéमÅये खाजगी जािहरात अिभकरणांमधील संधéचा
समावेश होतो.
• खाजगी आिण सावªजिनक ±ेýातील उīोगसंÖथांचा जािहरात िवभाग यांचा समावेश
होतो.
• नोकरी शोधणाöयांना वृ°पýे, िनयतकािलके, मािसके यां¸या जािहराती/िवपणन
िवभागांमÅयेही संधी िमळू शकतात; तसेच रेिडओ िकंवा दूरिचýवाणीचा Óयावसाियक
िवभाग; बाजार संशोधन संÖथा इ.
• एखादी Óयĉì Āìलांसर Ìहणून देखील काम कł शकते.
५.७.६ जीिवका Ìहणून जािहरातीची सकाराÂमकता :
 आÓहानाÂमक आिण समाधानकारक काम.
• देशातील सवōÂकृĶ िवकासा¸या मोठ्या श³यता.
• ÿकÐपाशी संबंिधत ÿोÂसाहनांसह भारी वेतन ÿÖताव.
५.७.७ जीिवका Ìहणून जािहरातीची नकाराÂमकता:
 एक उīोग जो Âया¸या अÂयंत दीघª कामा¸या तासांसाठी ओळखला जातो.
 उ¸च दाब आिण तणाव िनमाªण करणारे कामाचे वातावरण.
५.७.८ शीषª उīोगसंÖथा
जािहराती आिण माÅयम िनयोजनातील काही िदµगज ºयां¸यासोबत काम करÁयाचे बहòतेक
िवīाथê ÖवÈन पाहतात ते खालीलÿमाणे आहेत:
िहंदुÖतान थॉमसन असोिसएट्स (एचटीए), मैककैन एåरकसन, िलयो बन¥ट, úे, आर.के..
Öवामी - बी बी डी ओ, Êयेट्स, रेडीफिशन िडÓहाय अँड आर, िलंटास इंिडया ली.,
ओिगÐवी एंड माथर िलिमटेड., अँड मुþा कÌयुिनकेशंस िलिमटेड
५.८ जािहरात अिभकरण , ÿसारमाÅयमे आिण पुरवठा / सहाÍयक संÖथांमधील जीिवका पयाªय खालील काही वैिशĶ्यपूणª भूिमका आहेत.
अ. जािहरात अिभकरणामÅये:

munotes.in

Page 91

जािहरात अिभकरण - २
91 १. जािहरात ÓयवÖथापक :
जािहरात ÓयवÖथापक Óयवसाय , िवøì आिण तांिýक ŀĶीकोनातून उīोगसंÖथेची जािहरात
धोरण तयार करतो आिण Âयाची अंमलबजावणी करतो. ÿायोजक आिण अिभकरण
यां¸याशी सवª चचाª जािहरात ÓयवÖथापकाĬारे सुł आिण ÓयवÖथािपत केÐया जातात. तो
बाहेरील िवøì ÿितिनधéसोबत करारांची वाटाघाटी करतो आिण ÿसारमाÅयमे िकट्ससह
िवøì सािहÂयाचा िवकास ÓयवÖथािपत करतो.
२. जािहरात िवøì संचालक:
जािहरात ÓयवÖथापकाने केलेÐया भूिमकेÓयितåरĉ, जािहरात िवøì संचालक
जािहरातéसाठी अथªसंकÐप आिण ÿ±ेपणाची योजना आखतात.
३. खाते कायªकारी:
वतªमान आिण संभाÓय जािहरात खाती/úाहक यां¸याशी चांगले संबंध राखÁयासाठी खाते
कायªकारी जबाबदार आहे. नवीन खाती िमळवÁयासाठी तो संबंध िवकिसत करÁयाचाही
ÿभारी असतो.
४. खाते समÆवयक:
माÅयमांसाठी जािहराती आयोिजत करÁयासाठी खाते समÆवयक जबाबदार आहे. úाहकाचे
समाधान आिण ÿकÐप पूणª होÁयासाठी तो अनुयोजन आिण ÿिसĦी समÆवय साधतो.
úाहक संबंध राखÁयासाठी आिण जोपासÁयात खाते अिधकाöयांना सहाÍय करणे हा
नोकरीचा एक भाग आहे.
५. ÿसारमाÅयमे खरेदीदार:
ÿसारमाÅयमे खरेदीदार ÿसारमाÅयमे जागा िकंवा वेळ खरेदी करÁयाशी संबंिधत आहे,
तसेच मोहीम िवकिसत करणे आिण úाहकांसाठी ते सवाªत ÿभावी कसे होईल यावर
संशोधन करतो. काम Ìहणजे माÅयमांचे संयोजन िनवडणे जे úाहकाचा संदेश कमीतकमी
खचाªत श³य ितत³या ÿभावी पĦतीने संÿेषण करÁयास स±म असेल.
६. मजकूरलेखक ( Copy Writer) :
जािहराती, टीÓही जािहराती िकंवा ÿत जािहरातéसाठी मजकूर िलिहÁयासाठी मजकूर
लेखक जबाबदार असतो. ÿत हे उÂपादन िकंवा सेवेचा ÿचार करÁयासाठी वापरÐया
जाणाöया शÊदांिशवाय काहीही नाही. मथळा ओळीपासून ते लघुपुÖतकपय«त छपाईयंý
रीिलझ ते पýक िकंवा वृ°पý हे सवª लेखकाने िलिहलेले असते. हे सवाªत सजªनशील आिण
आÓहानाÂमक कामापैकì एक आहे.
ब. ÿसार माÅयमे:
जािहरात संदेश लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचवÁयासाठी अनेक माÅयम पयाªय उपलÊध
आहेत. िवīाÃया«ना जीिवका Ìहणून माÅयम िनवडायचे असÐयास Âयां¸याकडे िवÖतृत munotes.in

Page 92

जािहरात परीचय - I
92 पयाªय आहे. तथािप काही कौशÐये आिण गुण आवÔयक आहेत ºयात खालील घटक
समािवĶ आहे:
• सजªनशील िवचार
• समपªण आिण कठोर पåर®म
• संघात काम करणे
माÅयमांसाठी अËयासøम:
पूवª पदवी Öतरावर, बहòतेक संÖथा िकमान तीन वषा«¸या कालावधीसाठी जनसंवाद
अËयासøमात कला Öनातक (बीए) आयोिजत करतात. िवīाथê जनसंपकाªमधील
पदवी°र पदवी (एमए) Ĭारे माÅयमातील पदÓयु°र Öतरावरील अËयासाची िनवड देखील
कł शकतात. तथािप , संÖथांकडून डॉ³टरेट आिण पदिवका Öतरावरील अËयासøमही
चालवले जातात.
ÿसारमाÅयमे अËयासøमांसाठी भारतातील काही संÖथा आहेत:
• इंिडयन इिÆÖटट्यूट ऑफ मास कÌयुिनकेशन (आईआईएमसी),
• इंटरनॅशनल Öकूल ऑफ मीिडया अँड एंटरटेनम¤ट,
• पायोिनयर कÌयुिनकेशन Öकूल,
• इंटरनॅशनल Öकूल ऑफ िबझनेस अँड मीिडया,
• झेिवयर इिÆÖटट्यूट ऑफ कÌयुिनकेशÆस,
• एजेके मास कÌयुिनकेशन åरसचª स¤टर,
• मुþा इिÆÖटट्यूट ऑफ कÌयुिनकेशÆस (एम आय सी ए),
• एिशयन कॉलेज ऑफ जनªिलझम,
• टाइÌस Öकूल ऑफ जनªिलझम, इ.
ÿसारमाÅयमांमÅये नोकरी¸या संधी:
तŁण इ¸छुकांमÅये ÿसारमाÅयमे हे जीिवका¸या सवō¸च पयाªयांपैकì न³कìच आहे.
±ेýातील अËयासøमांचा पाठपुरावा केÐयानंतर, एखाīाला सरकारी आिण खाजगी दोÆही
±ेýात िविवध नोकöया िमळू शकतात.
िवīाथê पýकार , िवपणन ÓयवÖथापक , समुदाय कला कायªकताª, सामािजक कायªकताª,
कमªचारी ÓयवÖथापक, धमाªदाय ÿशासक आिण बरेच काही Ìहणून Âयांचे जीिवका शोधू
शकतात. munotes.in

Page 93

जािहरात अिभकरण - २
93 क. ÿसारमाÅयमे उÂपादन भवन:
ÿसारमाÅयमे िनिमªतीमÅये िचýपट आिण दूरदशªन मािलका, काÐपिनक आिण गैर-
काÐपिनक कायªøम बनवणे समािवĶ आहे. िदµदशªन आिण संपादनासार´या तांिýक
कौशÐयाबरोबरच कायªøम तयार करÁयासाठी आवÔयक उपकरणे आिण ÿिशि±त
मनुÕयबळ यांचा समावेश असलेÐया सुिवधा असणे आवÔयक आहे. Öटुिडओ, तंý²,
अिभनेते आिण चॅनेलसह नेटविक«ग देखील आवÔयक आहे.
ड. āँड ÓयवÖथापन:
āँड ÓयवÖथापनामÅये āँड तयार करणे, ÓयवÖथािपत करणे आिण विधªत करणे समािवĶ
आहे. āँड तयार करÁयाची आिण िटकवून ठेवÁयाची ही कला आहे ºयामुळे úाहकां¸या
मनात िभÆनता िनमाªण होते आिण पåरणामी āँड िनķा िनमाªण होते. āँड ÓयवÖथापकाचे
वैिशĶ्यपूणª कायª Ìहणजे मोठ्या िचýावर ल± क¤िþत करणे, āँड िकंवा āँड संकुलाची
जबाबदारी घेणे, Âयां¸या ÿितÖपÅया«चा Âयां¸या āँड¸या ®ेणीमÅये नकाशा तयार करणे,
िवपणन संधी ओळखणे आिण Âया उÂपादनाचे अिĬतीय फायदे ÿभावीपणे संÿेषण करÁयात
स±म असणे हे फार महÂवाचे आहे.
āँड ÓयवÖथापनामÅये िमळू शकणाöया काही ठरािवक भूिमका खालीलÿमाणे:
१. āँड ÓयवÖथापक
āँडसाठी िवपणन ÿयÂनांचे िनयोजन आिण िदµदशªन āँड ÓयवÖथापकाĬारे केले जाते.
उÂपादन, िवøì, जािहरात, ÿिसĦी, संशोधन आिण िवकास, िवपणन संशोधन, खरेदी,
िवतरण, पॅकेज िवकास आिण िव° या ±ेýातील त²ां¸या िøयाकलापांचे समÆवय
साधÁयासाठी देखील तो जबाबदार आहे.
२. उÂपादन िवकास ÓयवÖथापक :
उÂपादन िवकास ÓयवÖथापक हा िनयोजन आिण िवकास त² असतो. úाहक िकंवा
औīोिगक उÂपादनांसाठी िवपणन संधी िवकिसत करणे हे Âयाचे कायª आहे. उÂपादन
िवकास संयोजकाला िवपणन संशोधन, िवøì भाकìत आिण जािहरात धोरणांमÅये कौशÐय
आिण समज आवÔयक आहे.
ई. जनसंपकª:
पीआर िवभाग हा उīोगसंÖथेचा ÿवĉा मानला जातो. ÿसारमाÅयमे, úाहक, कमªचारी,
गुंतवणूकदार आिण सामाÆय जनता यां¸याशी संवाद ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ते जबाबदार
आहे. उÂपादनांची जािहरात करÁयासाठी िकंवा गुंतवणूकदारांना Óयवसाय भागीदारी,
आिथªक पåरणाम िकंवा कंपनी¸या इतर बातÌयांबĥल मािहती देÁयासाठी ÿिसĦी पý
िलिहणे हा कामाचा भाग आहे.

munotes.in

Page 94

जािहरात परीचय - I
94 सावªजिनक संबंधांमÅये काही ठरािवक भूिमका िमळू शकतात:
१. जनसंपकª िवशेष²:
जनसंपकª िवशेष² माÅयमांĬारे संÖथेची मािहती देतात. ÿिसĦी पý िलिहणे, भाषणे करणे,
िवशेष कायªøमांचे िनयोजन करणे, पýकार पåरषद आिण Óयापार कायªøममÅये Âयां¸या
उīोगसंÖथेचे ÿितिनिधÂव करणे, कलाचा मागोवा घेणे आिण ÿसारमाÅयमे ÓयाĮी
िमळिवÁया¸या संधी शोधणे यासाठी ते ÿभारी असतात.
२. जनसंपकª संचालक:
उīोगसंÖथेचे एकूण धोरणाÂमक जनसंपकª कायªøम (समुदाय संबंध, अंतगªत संÿेषण,
ÿसारमाÅयमे आिण गुंतवणूकदार संबंध) जनसंपकª संचालकाĬारे िवकिसत आिण लागू केले
जातात. इतर जबाबदाöयांमÅये िनयोजन आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन यांचा समावेश
होतो.
३. कोपōरेट संÿेषण ÓयवÖथापक:
कोपōरेट संÿेषण ÓयवÖथापकाचे कायª संÿेषण कायªøम तयार करणे आिण ÓयवÖथािपत
करणे आहे. जे संÖथेचे वणªन तसेच संÖथा उÂपािदत उÂपादनांचा ÿचार करतात. कमªचारी
आिण úाहकांना उĥेशून भाषणे / सादरीकरणे Ļां¸या मदतीने केली जातात.
४. माÅयम सिचव :
माÅयम सिचव हे माÅयम, सावªजिनक आिण सरकारी संÖथा यां¸यात समÆवयाचे /
संपकाªचे काम करतात. वृ°पýे, रेिडओ आिण दूरिचýवाणी पýकारांकडून िवनंÂया; ÿिसĦी
पýकाचा मसुदा तयार करणे, पाहòÁयांचे Öतंभ आिण भाषणे आिण पýकार पåरषदासार´या
कायªøमांचे आयोजन ते हाताळतात.
५.९ जािहरातीत जीिवकासाठी ĀìलािÆसंग पयाªय अ. बाजार संशोधन:
या बाजार संशोधनांमÅये अपेि±त लàयाचे संशोधन करणे समािवĶ आहे, ते उīोगसंÖथा
िकंवा úाहक असू शकतात. पिहली पायरी Ìहणजे úाहक, Âयां¸या गरजा, खरेदी¸या सवयी
आिण इतर जगा¸या संबंधात ते Öवतःला कसे पाहतात हे समजून घेणे. बाजार संशोधन
अिभकरणमÅये काही िविशĶ भूिमका िमळू शकतात
१. बाजार संशोधन संचालक:
संÖथेची िवपणन धोरणे, उिĥĶे आिण उपøमांचे मागªदशªन बाजार संशोधन संचालक
करतात. बाजार िठकाणांमधील बदलांचे पुनरावलोकन केÐयानंतर िवपणन योजने¸या
समायोजनासाठी तो जबाबदार आहे.
munotes.in

Page 95

जािहरात अिभकरण - २
95 २. बाजार संशोधन संयोजक:
बाजार संशोधन आिण नवीन संकÐपनांचा िवकास तसेच संÖथेची उÂपादने, सेवा िकंवा
िवचारधारा यां¸याशी संबंिधत िøयाकलापांचे समÆवय आिण िदशा बाजार संशोधन
संयोजकाĬारे केली जाते. िवकास ÿÖतावां¸या िनिमªती आिण िनयोजनामÅये Âयांचा सिøय
सहभाग असतो ºयामÅये ÿकÐपांचे उिĥĶ िकंवा Åयेय, ÿकÐपांची िकंमत, उपकरणे आिण
मनुÕयबळाची आवÔयकता समािवĶ असते.
३. बाजार संशोधन पयªवे±क:
बाजार संशोधन पयªवे±क बाजार संशोधन आिण मािहती¸या िवĴेषणा¸या देखरेखीमÅये
सिøयपणे गुंतलेला असतो ºयामुळे उÂपादने िकंवा सेवांची मागणी िनमाªण करÁयात मदत
होईल. तो संशोधन पैलू आिण िवकास ÿÖतावांचे िनयोजन आिण िनिमªती करÁयासाठी
जबाबदार असतो.
४. बाजार िवĴेषक:
िवīमान िकंवा संभाÓय उÂपादन आिण सेवा बाजारांचे मूÐयांकन करÁयासाठी मािहतीचे
संकलन आिण िवĴेषण बाजार िवĴेषकाĬारे हाताळले जाते. िवøìवर पåरणाम करÁयाची
±मता असलेÐया संशोधन बाजार पåरिÖथती िकंवा उīोगातील बदलांची ओळख आिण
मूÐयांकन करÁयात ते सिøयपणे गुंतलेले आहेत.
ब. आलेिखकì (Graphics) :
अथª:
आलेिखकì अिभकÐप हे ŀÔय संवाद तयार करÁयाचे कौशÐय आहे. ŀÔय संवाद अनेक łपे
घेते आिण Âयात ÿतीक िचÆह, जािहरात फलक , लघुपुÖतक, पुÖतके, संकेतÖथळे,
अिभकÐप, गित आलेिखकì आिण अगदी िफÐम आिण चलतिचý संच यांचा समावेश होतो.
ठरािवक जीिवका पयाªय:
सजªनशील, संवेदना±म आिण उÂसाही Óयĉì जािहरात अिभकरण, अिभकÐप Öटुिडओ,
मुþण उīोग, ÿकाशन, आवेĶत, ÿदशªन आिण ÿदशªन-संबंिधत अिभकÐपमÅये
जीिवकाकायª शोधू शकतात. अलीकडे, िडिजटल ÿसारमाÅयमे आिण वेब अिभकÐपमÅये
जेÓहा उīोजक पदवीधर ĀìलाÆसचा सराव करतात िकंवा Âयांचे Öवतःचे Öटुिडओ
उघडतात तेÓहा Ļा संधी उपलÊध आहेत,
खालील नमुना आलेखी अिभकÐप संबंिधत जीिवका िदशािनद¥शांची यादी आहे:
१. आलेखी अिभकÐप: ÿतीक िचÆह, Öटेशनरी, जािहरात फलक , लघुपुÖतक, कॅटलॉग
आिण बरेच काही िवकिसत करणाöया अिभकÐप ÖटुिडओमÅये आलेखी अिभकÐपक munotes.in

Page 96

जािहरात परीचय - I
96 Ìहणून काम करता येऊ शकते. या ±ेýात काम करÁयासाठी चांगली तांिýक कौशÐये,
सजªनशीलता आिण आलेखीअिभकÐप ÿिøयेचे ²ान आवÔयक आहे.
२. जािहरात: कला िदµदशªका¸या कायाªमÅये सजªनशील कÐपना िनमाªण करणे आिण
दूरिचýवाणी, रेिडओ, िबलबोडª आिण मािसके यां¸या अंमलबजावणीवर देखरेख करणे
समािवĶ असते. कÐपना मांडÁया¸या सजªनशील ±मतेवर भर िदला जातो. पुढे,
छायािचýकार आिण िचýपट िदµदशªकांसह लोकां¸या गटांना िनद¥िशत करÁयासाठी
कौशÐय आवÔयक आहे.
३. ÿकाशन: एखादी Óयĉì िनयतकािलक उīोगात कला िदµदशªक Ìहणून काम कł
शकते, िजथे एखादी Óयĉì आराखडा, छायािचýण आिण ÿकाश नां¸या िनिमªतीमÅये
गुंतलेली असेल. उमेदवाराकडे तांिýक कौशÐये, अिभकÐपचे ²ान आिण छायािचýण
आिण फोटोशूट¸या Öटाइिलंगवर चांगली नजर असणे आवÔयक आहे.
४. वेब अिभकÐप: एखादी Óयĉì अिभकÐप/वेब अिभकÐप अिभकरण/ÖटुिडओमÅये वेब
अिभकÐप Ìहणूनही काम कł शकते. या ±ेýात ठोस तांिýक समज आिण तांिýक
िनब«धांवर सजªनशील उपाय आवÔयक आहेत.
५. आवेĶत: आवेĶत अिभकÐपक¸या कायाªमÅये ÿभावी आवेĶत तयार करणे समािवĶ
आहे जे āँडला ÿोÂसाहन देऊ शकते आिण बाजारपेठेत उÂपादनाचे Öथान सुिनिIJत
करÁयात मदत कł शकते. Âयांना वृ°संच-अिभमुख उÂपादन आिण मुþण ÿिøयेची
ठोस समज असणे आवÔयक आहे.
६. बहóÿसारमाÅयमे: टीÓही कायªøम आिण जािहरातéसाठी आलेिखकìसाठी शीषªक
अनुøम अिभकÐप करणारे बहóÿसारमाÅयमे कलाकार/अिभकÐपक Ìहणून काम
करणे. बहóÿसारमाÅयमे कलाकार कला , आलेखीअिभकÐप, सचेतनीकरणीत ÿितमा
िकंवा िचýपट, दूरिचýवाणी आिण संगणक खेळांसहिविवध माÅयम िनिमªतीमÅये
िदसणारे िवशेष ÿभाव तयार करÁयासाठी संगणक वापरतो. बहóÿसारमाÅयमे
अिभकÐपक अनेकदा समृĦ वेब साइट्स, सीडी-रोम, डीÓहीडी िकंवा ÿदशªन सािहÂय
तयार करÁयासाठी संघाचा भाग Ìहणून काम करता येते.
७. मुिþत करणे: मुþणाला जाÁयापूवê कागदपýांची तयारी ठरवÁयासाठी पूवª ÿिसĦी
पýक िवशेष² Ìहणून काम करता येते. यात रंग तपासणे, फॉÆट एकý करणे, रंग पूणª
करणे, तसेच इतर मुþण उīोग ÿितķान यांचा समावेश होतो.
८. िचýण: इलÖůेटर Ìहणून कामामÅये िविवध सािहÂय आिण ÿकाशनांसाठी वापरÐया
जाणाöया संकÐपना, िचýकला आिण नवीन ÿितमा काढणे यांचा समावेश होतो.
कलाÂमक ÿितभा आिण इलÖůेटर आिण फोटोशॉप सार´या अिभकÐप कायªøमाचे
²ान ही पूवª-आवÔयकता आहे. munotes.in

Page 97

जािहरात अिभकरण - २
97 ९. टंकलेखनशाľ: टंक अिभकÐपक Ìहणून काम करताना अनÆय फॉÆट तयार करणे
समािवĶ असते जेणेकŁन शÊदांना Âयां¸या िनिहत अथा«Óयितåरĉ एक ठोस ŀÔय
ÿभाव पडेल.
क. सचेतनीकरण (Animation) :
सचेतनीकरणामधील जीिवकासाठी सशĉ कलाÂमक कौशÐये आिण अÂयाधुिनक संगणक
सचेतनीकरण तंý²ानाची ठोस ओळख आवÔयक आहे. सजªनशील िवचारांना आकषªक
ÿितमांमÅये łपांतåरत करÁयाची ±मता देखील आवÔयक आहे, कÐपना ÿभावीपणे संवाद
साधÁयासाठी Âयांचा वापर कłन हे श³य आहे.
सचेतनीकरणासाठी जीिवकाचे िविवध मागª आहेत.
• अनेक सचेतनीकरण करणारे िविवध ÿकÐपांसाठी सचेतनीकरणीत आलेिखकì तयार
करÁयासाठी काम करतात. यामÅये संकेतÖथळ, ऑनलाइन जािहराती आिण
चलतिचý संच खेळ समािवĶ असू शकतात.
• सचेतनी िचýपट िकंवा दूरिचýवाणी उÂपादन उīोगसंÖथांमÅये, जािहरातदार, वेब
अिभकÐप उīोगसंÖथा, चलतिचý संच खेळ उīोगसंÖथा िकंवा सचेतनीकरण
उīोगसंÖथांमÅये पूणªवेळ नोकरी शोधू शकतात.
• ĀìलाÆस कायª हा सचेतनीकरणासाठी दुसरा पयाªय आहे, िवशेषत: जे वेब
सचेतनीकरणमÅये िवशेष² आहेत.
बöयाच सुŁवाती¸या पदांसाठी सचेतनीकरणाला लिलत कला िकंवा माÅयम यांसार´या
संबंिधत Öनातक पदवी असणे आवÔयक असते. अनेक संगणक सचेतनीकरण शाळा आहेत
ºया िवशेषत: संगणक सचेतनीकरण आिण संबंिधत तंý²ानामÅये कायªशाळा देऊ करतात.
ड. ÿितमानकरण ( Modeling) :
हा सवाªत आकषªक जीिवका पयाªयांपैकì एक आहे आिण तŁणांमÅये अÂयंत लोकिÿय आहे.
चांगली कमाई आिण झटपट लोकिÿयता हे ÿितमानकरणमधील जीिवकाचे मु´य फायदे
आहेत. ÿितमानकरणला िचýपटसृĶीतील ÿवेशाचे ÿवेशĬार मानले जात असÐयाने
ÿितमानकरण जीिवकामÅये Öपधाªही खूप जाÖत आहे.
पाýता आिण गुण:
ÿितमानकरण ±ेýात ÿवेश करÁयासाठी कोणतीही िविशĶ पाýता, अËयासøम िकंवा
वयोमयाªदा आवÔयक नाही. तथािप, भौितक गुणधमª अिधक महßवाचे आहेत. पिहली आिण
महßवाची पायरी Ìहणजे पोटªफोिलओ तयार करणे. यामÅये Óयावसाियक छायािचýकाराने
काढलेÐया छायािचýां¸या मािलकेचा समावेश आहे. पोटªफोिलओ नंतर जािहरात अिभकरण
िकंवा ÿितमासमÆवय अिभकरणाला दाखवला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 98

जािहरात परीचय - I
98 ÿकार:
भारतात ÿितमानकरणचे ÿामु´याने मुþाÿितमानकरण, दूरिचýवाणीÿितमानकरण, िÖटल
ÿितमानकरण, कायªøमłम ÿितमानकरण, रॅÌप/लाइÓह ÿितमानकरण, जािहरात
ÿितमानकरण इÂयादéमÅये वगêकरण केले जाते. उÂपादना¸या जािहराती, लाईÓह
रीतकायªøम, Ìयुिझक चलतिचý संच, दूरदशªन कायªøम िकंवा िचýपट, गारम¤ट मेळावे
आिण अिभनय यामÅये नोकरी¸या संधी उपलÊध आहेत.
यािशवाय या उīोगातील िवÖतृत अनुभव असलेले आवृि° इ¸छुक मॉडेÐसना ÿिश±ण
देÁयासाठी शाळा/संÖथा उघडू शकतात. अनुभवी मॉडेÐस इ¸छुक मॉडेÐसना संधी
देÁयासाठी आवृि° समÆÓय अिभकरण देखील Öथापन कł शकतात.
संÖथा:
भारतात अशा अनेक ÿितमानकरण अिभकरण आहेत ºया ÿितमानकरणमÅये जीिवका
सुł करÁयासाठी चांगला āेक देऊ शकतात. भारतातील काही लोकिÿय ÿितमानकरण
अिभकरण फेस १, मुंबई; ओझोन मॉडेÐस मॅनेजम¤ट, मुंबई; मेरॉस मॅनेजम¤ट सिÓहªसेस,
मुंबई; कॅटवॉक, नवी िदÐली; Èलॅिटनम मॉडेÐस, नवी िदÐली; िµलट्झ, नवी िदÐली.
ई. Åविनमुþण:
Åविनमुþण ही मूळ शूिटंगनंतर मोशन िप³चर िकंवा दूरिचýवाणी साउंडůॅकवर आवाज
अिभलेख करÁयाची आिण बदलÁयाची िनिमªत नंतरची ÿिøया आहे. हा शÊद सामाÆयतः
िभÆन भाषा बोलणाöया िभÆन कलाकारांĬारे Öøìनवर दशªिवलेÐया अिभनेÂयां¸या
आवाजा¸या ÿितÖथापनास संदिभªत करतो.
केवळ ऑिडओ Åवनी पåरपूणª करÁयासाठी Åविनमुþणचा वापर केला जाऊ शकत नाही,
परंतु "भाषा हÖतांतरण" ¸या दोन ÿमुख ÿकारांपैकì एक Ìहणून देखील Âयाचा वापर केला
जातो, या ÿकरणात, Åविनमुþण हे परदेशी भाषेतील संवाद आिण कथनाची जागा बनते.
फ. मुþण:
जर तुÌही यांिýकपणे िवचार करणारे, Óयावहाåरक आिण सजªनशील वातावरणात हाताने
काम करत असाल , तर मुþण तुम¸यासाठी आहे. पुÖतके, मािहतीपýके, वतªमानपýे,
मािसके, खाīपदाथª आिण उÂपादन आवेĶत - ÓयावहाåरकŀĶ्या आपण िवचार कł शकता
अशा सवª गोĶी मुिþत करÁयासाठी आपण संगणक-ÓयवÖथािपत मुþण यंýां¸या
अÂयाधुिनक ®ेणीचा वापर केला पािहजे.
तुम¸या िनयो³Âयाचा Óयवसाय कोणÂया ÿकार¸या अंितम उÂपादनाची िनिमªती करतो यावर
अनेक ÿकार¸या मुþण ÿिøया अवलंबून आहेत.
• काही Óयवसाय रंगीत मािसके, मािहतीपýके, जािहरात फलक इÂयादéमÅये मािहर
असतात. munotes.in

Page 99

जािहरात अिभकरण - २
99 • खाīपदाथª, बाटÐया, कपडे आिण ितिकटासाठी इतर उÂपादन लेबलइÂयादी.
• काही िविशĶ वÖतू जसे कì िचप पॅकेट्स, Āोझन फूड रॅिपंग आिण सीडी लेबÐस
तयार करतात. या सवª िविवध ÿिøयेसाठी िविवध ÿकार¸या उपकरणांची
आवÔयकता असते.
बहòतेक आधुिनक मुþण उपकरणे अÂयंत संगणक िनयंिýत आहेत, Âयामुळे काम Öव¸छ
आिण उ¸च ÿमाणात गुणव°ा-िनयंिýत करÁयास स±म आहे. मुिþत होणाöया कागदाचा
िकंवा सािहÂयाचा ÿकार कसा ठरवायचा, úाहकाला आवÔयक असलेले अचूक रंग िम®ण
कसे िमळवायचे, सवाªत अचूक छपाई कशी तयार करायची आिण तुमची उपकरणे कशी
वापरायची आिण Âयांची देखभाल कशी करायची हे िशकणे फार महÂवाचे आहे.
बहòतेक मुþक Âयां¸या कारिकदêची सुŁवात िÿंिटंग आिण आलेखीकलामÅये ÿमाणपý
िमळवून देणाöया ÿिश±णाथêने करतात.
५.१० सारांश अिभकरणांना सतत नवीन úाहक शोधावे लागतात úाहक िमळिवÁयाचे काही मागª आहेत:
जािहरात, संदभª, सादरीकरणे, िविवध संघटनांचे सदÖय बनून, िवनंÂया, ÿितमा आिण
ÿितķा िनमाªण कłन करणे हे श³य आहे.
úाहक उलाढाल Ìहणजे úाहक Âयांची जािहरात अिभकरण बदलतात याचा अिभकरणवर
नकाराÂमक पåरणाम होतो. सजªनशील ÿयÂनांबĥल असमाधान, देयकांमधील संघषª,
Öपधªकाचे खाते हाताळणे, वैयिĉक संघषª, कमªचारी बदल, अयशÖवी जािहरात मोिहमा ,
समÆवय आिण संवादाचा अभाव,अपुरी सेवा, अिभकरणाचे अपुरे नेटवकª, Öथान बदलणे,
नवीन जािहरात अिभकरण , बदलÁयाची मानवी ÿवृ°ी, बाजारातून उÂपादन काढून घेणे,
माÆयता नसणे ही उलाढालीची ÿमुख कारणे आहेत.
बाजार अिधक ÖपधाªÂमक आिण सा±ीदार मािहती अितभार झाÐयामुळे, ÿÂयेक
िवपणनकार अिĬतीय आिण गŌधळ कमी करणारे उपाय शोधत आहे, िपिचंग ही
अिभकरणसाठी úाहका¸या जगात ÿवेश करÁयाची िवंडो आहे.
दलाली, Óयवहाåरत देयता, अिभकरणदेयता, लागत - अिधक पĦती,सĘा शुÐक इÂयादी
अिभकरणांना Âयां¸या सेवांसाठी भरपाई देÁयासाठी वापरÐया जाणाöया पĦती आहेत.
अिभकरण माÆयता ही Âया ÿिøयेचा संदभª देते ºयामÅये स±मता, अिधकार िकंवा
िवĵासाहªतेचे ÿमाणपý सादर केले जाते.
जािहरात ±ेý कायªकारी आिण सजªनशीलते¸या ±ेýात रोजगाराचे फायदेशीर पयाªय देते.
५.११ ÖवाÅयाय १. úाहक िमळिवÁयाचे मागª ÖपĶ करा. munotes.in

Page 100

जािहरात परीचय - I
100 २. úाहक उलाढाल पåरभािषत करा. úा हक उलाढाल¸या कारणांची चचाª करा.
३. सजªनशील खेळपĘी Ìहणजे काय? सजªनशील खेळपĘी तयार करÁया¸या पायöया
ÖपĶ करा.
४. जािहरात ±ेýातील ĀìलािÆसंग जीिवका पयाªय ÖपĶ करा.
५. टीपा िलहा:
अ. अिभकरण भरपाई
ब. अिभकरण माÆयता
क. जािहरात ±ेýात जीिवका पयाªय




*****
munotes.in

Page 101

101 ६
जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ पåरचय
६.२ उÂपादन खचाªवर जािहरातéचा ÿभाव
६.३ जािहरातéमधील नैितक आिण सामािजक समÖया
६.४ भारतीय मूÐये आिण संÖकृतीवर जािहरातéचा ÿभाव
६.५ Öवयं-िनयमन कायदे आिण úाहक संर±ण आिण कÐयाण
६.६ ÿो बोनो जािहरात (सामािजक जािहरात)
६.७ भारतीय जािहरात मानक पåरषद
६.८ उजळणी
६.९ सारांश
६.१० ÖवाÅयाय
६.० उिĥĶे Ļा िवभागाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê स±म होतील:
 जािहरातéवरील िविवध खचा«चे पåरणाम ÖपĶ करÁयासाठी
 सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशा दोÆही ÿकारे जािहरातéचा समाजावर कसा
पåरणाम होतो हे ÖपĶ करÁयासाठी
 जािहरातé¸या संदभाªत भारतातील िनयामक ÿणाली ÖपĶ करणे
 जािहरातéशी संबंिधत नैितक आिण सामािजक समÖया ÖपĶ करÁयासाठी
६.१ पåरचय जािहरातéमÅये मोठा खचª येतो. जािहरातéचा आिथªक ÿभाव अËयासणे महßवाचे आहे.
úाहकांना वÖतू आिण सेवांची जाणीव कłन देऊन आिण Âयांना िनणªय घेÁयासाठी मािहती
देऊन जािहराती अथªÓयवÖथेत महßवाची भूिमका बजावतात. úाहकांची मागणी, मĉेदारी,
Öपधाª आिण िकंमत यावर जािहरातéचा ÿभाव पडतो. जािहरातीमुळे ÖपधाªÂमकतेचे समथªन
करÁया¸या ±मतेĬारे, úाहकांना उÂपादने आिण सेवांबĥल मािहती ÿदान करÁया¸या
±मतेĬारे Óयापक अथªÓयवÖथेमÅये योगदान होते आिण Âयांची वÖतू आिण सेवांची िनवड
वाढिवÁयात मदत होते. munotes.in

Page 102

जािहरात परीचय - I
102 ६.२ जािहरातéचे पåरणाम ६.२.१ उÂपादन खचाªवर जािहरातéचा ÿभाव:
उÂपादन खचª हा शÊद उÂपादना¸या उÂपादनासाठी उÂपादकाने केलेÐया खचाªस सूिचत
करतो. उÂपादन खचª वाढवÁयासाठी जािहरातéचा हातभार लागत नाही. जािहरातéचा
उÂपादन खचाªवर अÿÂय± पåरणाम होतो. जािहरातéमुळे, धंīाला /Óयवसायाला जाÖत
मागणी िमळू शकते, ºयामुळे मोठ्या ÿमाणावर अथªÓयवÖथा मजबूत होऊ शकते. Âयामुळे
ÿित एकक उÂपादन खचª कमी होईल. खालील त³Âयामुळे हे ÖपĶपणे िदसून येते कì
जािहरातéचा पåरणाम िकती ÿमाणात होतो.
तĉा -१ उÂपादन
(एकक) ÿित एकक सािहÂय खचª (Ł.) ÿित एकक कामगार खचª (Ł.) ÿित एकक जादा खचª (Ł.) ÿित एकक उÂपादनाची एकूण िकंमत (Ł.) जािहरात खचª (Ł.) जािहरात करÁयापूवê १००० ५० ६० ७० १८० Nil जािहराती नंतर २००० ४० ५० ६० १५० ५००० जािहराती नंतर ३००० ३० ४० ५० १२० १०००० जािहराती नंतर ४००० २५ ३० ४० ९५ १५०००
तĉा -१ चे ÖपĶीकरण:
जािहरात करÁयापूवê एकूण उÂपादन १००० एकक होते आिण ÿित एकक िकंमत Ł.
१८०/-
जािहरातीनंतर उÂपादनाची मागणी वाढू लागली आिण ÿित एकक उÂपादन खचª कमी होऊ
लागला. अशा ÿकारे अÿÂय±पणे जािहरातीमुळे उÂपादन खचª १८०/- ÿित एकक वłन Ł.
९५/- ÿित एकक पय«त खाली येतो. उÂपादन ±मतेचा इĶतम वापर, क¸¸या मालाची
मोठ्या ÿमाणावर खरेदी, कामगार बचत, उपकरणांचा पåरचय आिण नवीन तंý²ानाचा
वापर यासार´या िविवध घटकांमुळे उÂपादन खचाªत हळूहळू घट होते.
६.२.२ िवतरण खचाªवर जािहरातéचा ÿभाव:
जािहरातीमुळे मागणी िनमाªण होते, ºयामुळे उÂपादन वाढू शकते पåरणामी िवतरणात वाढ
होते. एकूण िवतरण खचाªत जािहरातéमुळे खचाªत िनिIJतपणे भर पडेल. परंतु िवतरण munotes.in

Page 103

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
103 वाढÐयाने मोठ्या ÿमाणावर अथªÓयवÖथा मजबूत होऊ शकते. Âयामुळे ÿित एकक िवतरण
खचª कमी होईल.
तĉा -२ खचाªचे तपशील जािहरातीपूवêचे Öथान (Ł. मÅये) जािहरातीनंतरचे Öथान (Ł. मÅये) एका आठवड्या¸या आत िवतåरत केÐया (a) जािहरात खचª (b) िवøì करणाöयांचा पगार (c) इतर िवतरण खचª १०,००० एकक Nil ८,००० २,००० ५०, ००० एकक ७,५००, १५, ००० २,५०० िवतरणाची एकूण िकंमत १०,००० २५,००० ÿित एकक िकंमत १.०० ०.५०
ÖपĶीकरण - जािहरातीनंतर िवøìचे ÿमाण दर आठवड्याला १०,००० एककवłन
५०,००० एककपय«त वाढले आहे पåरणामी ÿित एकक िकंमत कमी झाली आहे. येथे
िकंमत १.०० Ł. पासून. ०.५०. Ł. इतकì कमी झाली आहे. Ìहणजे ÿित एकक ०.५०.
Ł. चा नफा आहे.
६.२.३ úाहकांसाठी¸या िकंमतीवर जािहरातéचा ÿभाव:
úाहकांसाठी¸या िकंमतीमÅये उÂपादन खचª, िवøì आिण िवतरण खचª आिण िवøेÂया¸या
नÉयाचा समावेश असतो. जािहरातéवर होणारा खचª िवपणन खचª वाढवेल. परंतु
जािहरातीमुळे मागणी वाढते आिण उÂपादनाची मागणी ल±ात घेऊन उÂपादक मोठ्या
ÿमाणावर उÂपादन आिण िवतरणासाठी जातात. Âयामुळे Âयांना मोठ्या ÿमाणावर खरेदीचा
लाभ िमळतो. कमी झालेÐया िकमतé¸या łपातील लाभ अंशतः úाहकांना िदला जातो.
६.२.४ मĉेदारी आिण Öपध¥वर जािहरातéचे पåरणाम:
असा युिĉवाद केला जातो कì मĉेदारी¸या िनिमªतीसाठी जािहरात हा एक घटक आहे. āँड
िनķा िनमाªण करÁयासाठी जािहरातéचा वापर केला जातो. अशा āँड िनķेमुळे, úाहक एका
िविशĶ उÂपादनास ÿाधाÆय देतात आिण यामुळे इतर कंपÆयां¸या ÿवेशास ÿितबंध होतो.
पåरणामी मĉेदारी िनमाªण होते. सॅÌयुएलसन सार´या अथªशाľ²ाने असे मानले कì खूप
मोठे जािहरातदार अशी āँड िनķा िनमाªण करतात कì संभाÓय Öपधªकांना बाजारात ÿवेश
करणे खूप कठीण जाते. पण हे सवª वेळेत घडत नाही. अशी अनेक उदाहरणे आहेत जेÓहा
मयाªिदत जािहराती असलेÐया छोट्या उÂपादकाने ÿभावी जािहरात आवाहनामुळे
िदµगजांची िÖथती खराब केली. अनेक Öथािनक आिण ÿादेिशक जािहरातदार मोठ्या
राÕůीय जािहरातदारांशी यशÖवीपणे Öपधाª करतात. उदाहरणाथª, िनरमा वॉिशंग पावडरने
राÕůीय बाजारपेठेत यशÖवी ÿवेश केला. साठ¸या दशका¸या उ°राधाªपय«त िहंदुÖतान munotes.in

Page 104

जािहरात परीचय - I
104 लीÓहर¸या सफª āँडने बाजारपेठेवर वचªÖव गाजवले. Âयामुळे बारा वषा«नी िनरमा ही एक
मोठी शĉì बनली. िनरमाची यशÖवी रणनीती ही कमी नÉयासह मोठ्या ÿमाणात िवøì
करणे परंतु भांडवलावर उ¸च परतावा िमळवणे अशी आहे.
६.३ जािहरातीतील नैितक आिण सामािजक समÖया ६.३.१ अथª:
नैितकता ही सामािजक िव²ानाची एक शाखा आहे जी नैितक तßवे आिण मूÐयांशी संबंिधत
आहे. हे चांगÐया आिण वाईटाशी संबंिधत आहे, िविशĶ वेळी िविशĶ संÖकृती¸या संदभाªत
आहे. आता एके िदवशी, जािहरातदारांसाठी मु´य ÖवारÖय उÂपादनांची मागणी वाढवणे
आहे. बहòतांश जािहराती खोट्या, úाहकांची िदशाभूल करणाöया आिण अनैितक असÐयाचे
आढळून आले आहे. चांगली जािहरात ही ÿामािणक असते. हे उÂपादनांचे तपशील खöया
पĦतीने देते. अनेक वेळा जािहरातदार अनैितक जािहरात पĦतéमÅये गुंततात.

६.३.२ अनैितक जािहरातéचे ÿकार:
अ) अितशयोĉì :
उदाहरणाथª, ‘एका साबणाने बादलीभर कपडे Öव¸छ करणे’, दुसरे उदाहरण, ‘ए³स िवīुत
िदवा आयुÕयभर काम करेल’
ब) चुकìचे सादरीकरण:
उदाहरणाथª, काही जािहरातदार असे सांगू शकतात कì Âयांची उÂपादने परदेशी
घटकांपासून बनिवली गेली आहेत आिण काहीवेळा ते घोिषत कł शकतात कì Âयां¸या
उÂपादनांनी आंतरराÕůीय पाåरतोिषके आिण पुरÖकार िजंकले आहेत. munotes.in

Page 105

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
105

क) िदशाभूल करणारी (बनावट / न³कल) आवरणे आिण नावे:
उदाहरणाथª, ‘बोरोलीन’ अँटीसेिÈटक øìम आवरण कॉपी केले गेले आहे आिण Âयाचे āँड
नाव ‘बोरो³वीन’ सार´या शÊदांचे अनुकरण केले आहे, अशी िदशाभूल करणारी नावे
úाहकांना खöया उÂपादकांबĥल गŌधळात टाकतात. उÂपादनामÅये ÿिसĦ देश िचÆह
यूएसए (युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरका) असू शकते. तथािप, ते उÐहासनगर िसंध
असोिसएशनचे उÂपादन असू शकते जे बनावट / न³कल उÂपादनांसाठी लोकिÿय आहे.

ड) ÿशिÖतपýांचा गैरवापर:
बयाªचदा, िचýपट तारके, िøकेट Öटार इÂयादी लोकिÿय Óयिĉमßवांचे बनावट ÿशिÖतपý
जािहरातéमÅये वापरले जातात. उदाहरणाथª, ÖपधाªÂमक āँड्सवर समान Óयिĉमßवाची
ÿशंसापýे िदसतात.
ई) मोफत भेटवÖतू, सवलत आिण Öपधाª:
उदाहरणाथª, काहीवेळा जािहरातदार मोफत भेटवÖतू िकंवा वÖतूवर वÖतू देतात जे खराब
झालेले िकंवा जुना माल िकंवा िनकृĶ दजाªचे असतात. पाåरतोिषक िवजेÂया Öपधा«¸या
बाबतीत, Æयायाधीशांचा िनणªय Âयां¸या ²ात Öपधªकां¸या बाजूने अंितम असू शकतो.
munotes.in

Page 106

जािहरात परीचय - I
106 फ) संपूणª खोटे:
उदाहरणाथª, ८ िदवसात १० िकलो वजन कमी करणे. दुसरे उदाहरण असे असू शकते कì
एखादी कंपनी जािहरात कł शकते कì ितचे लाखो तयार सदरे िवकले गेले आहेत. खरं
तर, कंपनी वषाªला फĉ काही हजार सदरे तयार करते.

ग) खाल¸या दजाª¸या आिण असËय जािहराती:
ल§िगक िचÆहांचा वापर, अĴील छायािचýे, िľयां¸या वैयिĉक शरीरा¸या कायाªचा संदभª ही
काही अĴील आिण खाल¸या दजाª¸या जािहरातéची उदाहरणे आहेत.
ह) हािनकारक उÂपादनांची जािहरात:
उदाहरणाथª, पान मसाला, गुटखा, िसगारेट आिण मīपé¸या जािहरातéची अÿÂय±पणे
जािहरात आिण ÿचार केला जातो.
i) मुलांसाठी जािहरात:
उदाहरणाथª, चॉकलेट्स, गोÑया, िबिÖकटे, शीत पेय इÂयादी तथाकिथत िनŁपयोगी
खाī¸या जािहराती मोठ्या ÿमाणात सेवन केÐयावर Âयां¸या आरोµयावर िवपåरत पåरणाम
कł शकतात.
j) खोटी आकडेवारी:
उदाहरणाथª, िवशेषतः ७०० ÿती िवकÐया गेÐया असताना िवशेष ÿकाशकाने पुÖतकां¸या
५००० ÿती िवकÐया आहेत, असे जाहीर करणे.
६.४ भारतीय मूÐये आिण संÖकृतीवर जािहरातéचा ÿभाव जािहरातéचा सांÖकृितक मूÐयांशी जवळचा संबंध आहे. सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण
मूÐयां¸या िविवध पैलूंचा वापर कłन जािहरात ÿभावी बनवता येते. Âयाचÿमाणे, जािहराती
देखील आपली सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण मूÐय ÿणालीला हानी पोहोचवू शकतात आिण munotes.in

Page 107

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
107 अधोगती कł शकतात. जािहरातéचे समी±क असा युिĉवाद करतात कì जािहराती
सांÖकृितक मूÐयां¸या िकंमतीवर भौितक मूÐयांना ÿोÂसाहन देत आहेत तर जािहरातéना
असे वाटते कì जािहराती आपÐया सांÖकृितक वारशाचे समथªन आिण मजबुतीकरण करत
आहे.
६.४.१ जािहरातीमुळे आपÐया सांÖकृितक मूÐयांचा öहास होतो का?:
जािहरातéचे समी±कांĬारे असा युिĉवाद केला जातो कì:
अ) जािहराती भौितक मूÐयांना समथªन देतात. ते उपभोग, भौितक फायīासाठी Öवाथê
वृ°ी, ऐिहक सुखासाठी पैशा¸या शĉìचा Óयापक वापर आिण कायª संÖकृतीकडे
पूणªपणे दुलª± करÁयाचे समथªन करतात.
ब) मोठ्या सं´येने जािहराती पिIJमेकडील अनु²ेय समाज दशªवतात. लोकांवर पािIJमाÂय
जीवनशैलीचा अवलंब करÁयाचा ÿभाव पडतात.
क) कायīाने ÿितबंिधत असलेÐया अनेक जािहराती आहेत उदा. दाł, िसगारेट, ई.
सरोगेट(अÿÂय±) जािहरात Öवłपात टाकली जाते. उदाहरणाथª, बॅगपायपर सोडा.
ड) हािनकारक वÖतूं¸या जािहराती अितशय आकषªक पĦतीने दाखवÐया जातात.
उदाहरणाथª, तंबाखू, पान पराग, िसगारेट जे आरोµय आिण जीवनासाठी हािनकारक
आहेत.

ई) Óयापक जािहरातéमुळे ÿितÖपधê उÂपादकांमÅये तीĄ Öपधाª िनमाªण होते.
फ) अनेक जािहरातéमÅये ľीला िनिÕøय भूिमका िदली जाते. Âयामुळे मिहलांची ÿितķा
कमी होते.
ग) संभोग, कामुक आिण नµनतेला अवाÖतव महßव िदले जाते. अशा जािहरातéचा तŁण
िपढीवर वाईट पåरणाम होऊन तŁणांमÅये गुÆहे घडतात. munotes.in

Page 108

जािहरात परीचय - I
108 ह) काही जािहरातéमÅये खून, बलाÂकार आिण इतर िहंसाचाराची ŀÔये दाखवली जातात.
ºयामुळे ÿे±कांवर, िवशेषतः तŁण िपढीवर हािनकारक ÿभाव पडतो आिण आपÐया
सामािजक आिण सांÖकृितक मूÐयांनाही हानी पोहोचते.
वर नमूद केलेले मुĥे आपÐया सांÖकृितक आिण सामािजक मूÐयांवर जािहरातéचा एक
ÿकारचा आøमकपणा दशªवतात.
जािहरातéचे समथªक असा युिĉवाद करतात कì:
अ) काही जािहराती सामािजक कÐयाण आिण सामािजक मूÐयांना ÿोÂसाहन देतात.
उदाहरणाथª एड्स, कुटुंब िनयोजन, अंमली पदाथा«चे सेवन रोखणे आिण पयाªवरणाशी
संबंिधत जािहराती.

ब) काही जािहराती आपÐया समाजातील मिहलां¸या भूिमकेचे समथªन करतात.
उदाहरणाथª, औषधे आिण वॉिशंग पावडर¸या जािहरातéमÅये आईĬारे कपडयांची
Öव¸छता आिण मुला¸या आरोµयाची काळजी दशªिवली जाते.
munotes.in

Page 109

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
109 क) अनेक जािहराती वन औषधांचे समथªन करतात. उदाहरणाथª, िवको दंतमंजनची
जािहरात इ.
ड) काही जािहराती िľयांसाठी अनुकूल वृ°ी िनमाªण करतात. उदाहरणाथª, अमूल तूप
एक माणूस आपÐया पलंगावर पडलेÐया पÂनीसाठी आIJयªचिकतपणे नाÔता
बनवताना दाखवतो.
इ) काही जािहराती ľी आिण पुŁष मुला¸या समान महßवाचे समथªन करतात. यामुळे
मिहलांकडे िनरोगी सामािजक ŀĶीकोन िवकिसत होतो.

ई) संयुĉ कुटुंबाशी संबंिधत जािहराती Ļा कुटुंबातील मिहलांची ÿमुख भूिमका आिण
बाल संगोपन कौटुंिबक जीवनाला आधार देतात.
काही जािहराती øì डा आिण सांÖकृितक उपøमांना समथªन देतात आिण अशा
कायªøमांना ÿायोिजत करतात.
munotes.in

Page 110

जािहरात परीचय - I
110 ६.५ Öव-िनयमन कायदे आिण úाहक संर±ण आिण कÐयाण जवळपास सवª देशांमÅये, जािहरातéचे िनयमन अनेक Öतरांवर होते. अनुिचत Óयापार
पĦती िनयमन पासून úाहक संर±ण हे आøमक िवøì तंý, खोटे िकंवा फसवे जािहरात
संदेश तसेच हेतुपुरÖसर अपूणª मािहतीपासून úाहकांचे संर±ण करÁयासाठी तयार केलेले
िनयम आहे. जािहरात माÅयमांचा गैरवापर रोखÁयासाठी, जािहरात Óयवसायावर िवधायी
िनयंýण नसताना Öवयंिनयमन अÂयंत महßवाचे मानले जाते. नैितक जािहरात करÁयासाठी
मागªदशªक तßवे ÿदान करणारे मानक/कोड असणे आवÔयक आहे. "जािहरात आिण िवपणन
Öवयं-िनयमन ही एक ÿणाली आहे ºयाĬारे जािहरात, िवपणन, मÅयÖथ आिण माÅयम
उīोग Âयां¸या कायदेशीर दाियÂवां¸या पलीकडे जाणारे ऐि¸छक िनयम आिण सराव मानके
ठरवली जातात. Öव -िनयमन कायदे (सेÐफ-रेµयुलेटरी ऑगªनायझेशÆस) या िनयमांसाठी
उīोगा¸या बांिधलकìची अंमलबजावणी करÁयासाठी जबाबदार आहेत. जािहरात मानक
संिहता (कोड) चा उĥेश ÿÂयेक जािहरात एक जबाबदार जािहरात आहे याची खाýी करणे
हा आहे. सवª जािहराती कायदेशीर, सËय, ÿामािणक आिण सÂय असणे आवÔयक आहे
आिण िनÕप± Öपध¥¸या तßवांचा आदर करणे आवÔयक आहे, जेणेकłन लोकांना
जािहरातéवर िवĵास बसेल.
६.५.१ Öव-िनयमनाची उिĥĶे:
अ. úाहकांचे संर±ण करणे:
आ. आचारसंिहतेचे पालन न करणाöया सदÖयांची माÆयता रĥ करणे.
इ . अनैितक जािहरातéना परावृ° करणे. उदाहरणाथª, असËय आिण अĴील जािहराती.
मानवी आरोµयासाठी आिण जीवनाला घातक असलेÐया उÂपादनांची जािहरात करणाöया
जािहरातदारांवर कारवाई करणे.
६.५.२ जािहरात िनयमांची ÓयाĮी:
जािहरात आिण िवपणन कायīा¸या का ही तßव संकÐपनांमÅये जािहरातéमधील सÂय आिण
अनुिचत Óयापार पĦतéचा समावेश होतो. जािहरातéशी संबंिधत भारतातील अनेक कायदे
येथे आहेत. यातील काही कायīांचा थोड³यात आढावा येथे खाली िदला आहे
१. úाहक संर±ण कायदा, १९८६: कायīाचे कलम ६ úाहकांना वÖतू िकंवा सेवांची
गुणव°ा, ÿमाण, सामÃयª, शुĦता, मानक आिण िकंमत याबĥल मािहती देÁयाचा
अिधकार ÿदान करते, जेणेकŁन úाहकांचे संर±ण Óहावे. अनुिचत Óयापार पĦती.
कायīाचे कलम २(र),"अयोµय Óयापार ÿथा" या शÊदा¸या Óया´येखाली, खोट्या
जािहरातéचा समावेश आहे ºयात चुकìचे सादरीकरण िकंवा खोटे आकषªण समािवĶ
आहे. खोट्या जािहरातéशी संबंिधत अशा अनुिचत Óयापार पĦतéिवŁĦ िनवारणाची
मागणी कायīांतगªत केली जाऊ शकते;
२. िसगारेट आिण इतर तंबाखू उÂपादने: (जािहरातीवर बंदी आिण Óयापार आिण
वािणºय, उÂपादन, पुरवठा आिण िवतरणाचे िनयमन) अिधिनयम, २००३- या munotes.in

Page 111

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
111 कायīाचा कलम ५, इतर गोĶéबरोबरच , तंबाखू उÂपादनां¸या ÿÂय± आिण अÿÂय±
ŀ®ाÓय आिण छपाई माÅयम ; अशा दोÆही ÿकार¸या जािहरातéना ÿितबंिधत करते.
३. केबल टेिलिÓहजन नेटवकª (िविनयम) कायदा, १९९५ आिण केबल टेिलिÓहजन
नेटवकª (सुधारणा) िनयम, २००६: केबल टेिलिÓहजन नेटव³सª (िनयम) अिधिनयम,
१९९५ ¸या कलम ६ मÅये अशी तरतूद आहे कì कोणतीही Óयĉì केबल सेवेĬारे
केबल टेिलिÓहजन नेटव³सª (सुधारणा) िनयम, २००६ अंतगªत िविहत केलेÐया
जािहरात संिहतेशी सुसंगत नसÐयास जािहरात; ÿसाåरत िकंवा पुÆहा ÿसाåरत कł
शकत नाही. केबल टेिलिÓहजन नेटव³सª (सुधारणा) िनयम, २००६ मधील िनयम ७
मÅये केबल सेवांसाठी "जािहरात संिहता" िदलेला आहे. देशा¸या कायīांचे पालन
करणे आिण जािहरातéनी सदÖयांची नैितकता, शालीनता आिण धा िमªक संवेदना
दुखावत नाहीत याची खाýी करणे;
४. दूरदशªन/ ऑल इंिडया रेिडओ (ए.आई.आर) (आकाशवाणी ) जािहरात संिहता:
ÿसार भारती (ÿसार भारती कायīांतगªत Öथािपत एक वैधािनक Öवाय° संÖथा) ¸या
िनयंýणाखाली दूरदशªन आिण आकाशवाणी दोÆही, सामúी आिण नैसिगªक माÅयमवर
ÿसाåरत केÐया जाऊ शकतील अशा जािहराती;िनयंिýत करणाöया Óयावसाियक
जािहरातéसाठी सवªसमावेशक संिहतेचे पालन करतात.
५. अÆन सुर±ा आिण मानक कायदा, २००६: या कायīाचे कलम ५३ नुसार,
कोणÂयाही अÆनाचे वणªन, Öवłप, पदाथª िकंवा गुणव°ेशी संबंिधत खोट्या आिण
िदशाभूल करणाöया जािहरातéसाठी १० लाख Łपये पय«त¸या दंडाची तरतूद करते.
६. मिहलांचे अशोभनीय ÿितिनिधÂव (ÿितबंध) कायदा, १९८६: या कायīाचा उĥेश
जािहरातéĬारे िकंवा ÿकाशन, लेखन, िचýे, आकृती िकंवा इतर कोणÂयाही ÿकारे
मिहलांचे असËय ÿितिनिधÂव ÿितबंिधत करणे आिण इतर बाबéसाठी आहे.
हे सांगÁयाची गरज नाही कì, पूवªगामी कायदे आयपीआर कायīांÓयितåरĉ आिण
सवªसाधारणपणे इतर संबंिधत कायदे लागू आहेत.
६.५.३ िनयामक ÿािधकरण :
ए. एस. सी. आय.: भारतीय जािहरात मानक पåरषद ही जािहरात उīो गाची Öवयं िनयामक
Öवयंसेवी संÖथा आहे. ए एस सी आय ने अंितम úाहकां¸या िहतासाठी वाजवी जािहरात
पĦतéची Öवीकृती िमळिवÁयासाठी किथत ŀिĶकोनासह जािहरात उīोगात
Öवयंिनयमनासाठी एक संिहता तयार केली आहे. ए एस सी आय वेळोवेळी िविशĶ
±ेýे/उīोगांमधील जािहरातéसाठी समान संिहता देखील देते. ए एस सी आय संिहता नुसार,
खोट्या, िदशाभूल करणाöया, आ±ेपाहª िकंवा अÆयायकारक मानणाöया िवचिलत
जािहरातé¸या िवरोधात तøारी कोणÂयाही Óयĉìकडून केÐया जाऊ शकतात. úाहक तøार
पåरषद सरकारी अिधकारी , úाहक गट, एका जािहरातदाराकडून दुसöया िवरोधात आलेÐया
तøारी आिण ए एस सी आय बोडª िकंवा (सी सी सी) ¸या सदÖयाकडून आलेÐया
तøारéचाही िवचार करते आिण Âयावर िनणªय घेते. munotes.in

Page 112

जािहरात परीचय - I
112 ६.६ ÿो बोनो जािहरात (सामािजक जािहरात) ६.६.१ अथª:
सामािजक जािहरातीला ÿो बोनो जािहरात असेही Ìहणतात. ÿो बोनो ही लॅिटन शÊद - ÿो
बोनो पिÊलकोची लहान आवृ°ी आहे - ºयाचा अथª 'जनते¸या िहतासाठी' आहे.

सामािजक जािहराती ही गैर-Óयावसाियक Öवłपाची आहे. हे सामािजक फायīाचे उिĥĶ
आहे. अशा जािहराती ÿामु´याने एखादे उÂपादन िकंवा सेवा िवकÁयाऐवजी मािहती
देÁयासाठी आिण िशि±त करÁयासाठी तयार केÐया जातात. अशा सामािजक समÖया
पुढीलÿमाणे आहेत.
१. पयाªवरण संर±ण
२. सुरि±त वाहन चालवणे
३. एड्स जागłकता
४. कुटुंब िनयोजन
५. राÕůीय एकाÂमता
६. हòंडािवरोधी कायªøम
७. जलसंधारण
८. ऊजाª संवधªन

munotes.in

Page 113

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
113 ६.६.२ फायदे:
१. समाजा¸या फायīासाठी सामािजक जािहरात केली जाते. Âयाचा पåरणाम चांगली
ओळख आिण धंÅयमÅये पत िनमाªण करÁयासाठी होतो.
२. सामािजक जािहरातéचा वापर āँड िनķा िनमाªण करÁयासाठी एक साधन Ìहणून केला
जाऊ शकतो.
३. सामािजक कारणांसाठी जािहरात करणाöया कंपनीचा लोकांÿित ŀिĶकोन सकाराÂमक
असतो; Âयामुळे कंपनी¸या नÉयात वाढ होते.
४. कंपÆयांनी सामािजक कारणांसाठी जािहराती करÁयाचे आणखी एक कारण Ìहणजे
सकाराÂमक ( āँड) चांगली ÿितमा िनिमªती.
५. सामािजक जािहराती लोकांना कंपनीने हाती घेतलेÐया सामािजक कÐयाणकारी
उपøमांची मािहती देतात.
६.७ भारतीय जािहरात मानक पåरषद : ए एस सी आय अॅडÓहटाªयिझंग Öटँडडª कौिÆसल ऑफ इंिडया (ए एस सी आय) ही जािहरातदार, जािहरात
संÖथा, वतªमानपýे, मािसके आिण जािहरातéमÅये गुंतलेÐया इतरांनी Öथापन केलेली एक
Óयावसाियक संÖथा आहे. याची Öथापना १९८५ मÅये करÁयात आली. असÂय
जािहरातéवर ल± ठेवÁयासाठी आिण Âयांना परावृ° करÁयासाठी ए एस सी आय ची
Öथापना करÁयात आली आहे. हे सुिनिIJत करते कì जािहरात सÂय आिण सामािजक
नैितकते¸या तßवांचे पालन करते. जािहरातéĬारे केलेले ÿितिनिधÂव आिण दावे यांची
सÂयता आिण ÿामािणकपणा सुिनिIJत करÁयासाठी आिण úाहकांना िदशाभूल करणाöया
आिण फसÓया जािहरातéपासून सुरि±त ठेवÁयासाठी आिण सावªजिनक शालीनते¸या
सामाÆयतः Öवीकृत मानकांसाठी जािहराती आ±ेपाहª नाहीत याची खाýी करÁयासाठी,
पåरषदेने Öवयं-िनयमन संिहता तयार केली आहे.
६.८ उजळणी अ) िकंमतीची जािहरात कधी करावी?
उ°र: जेÓहा गुणव°ेचा मुĥा नसतो, िकंवा उÂपादन उ¸च दजाªचे असÐयास, कमी िकंमतीचे
कारण ÖपĶ केले पािहजे.
ब) सरोगेट जािहरातéĬारे तुÌहाला काय समजते?
उ°र: सरोगेट जािहरात हा जािहरातीचा अÿÂय± ÿकार आहे, ºयाचा वापर अशा
पåरिÖथतीत केला जातो जेथे जािहरातéवर कायदेशीर बंदी घातली जाईल.

munotes.in

Page 114

जािहरात परीचय - I
114 क) जािहरातदारांना लागू होणाöया जािहरात िनयमांमÅये सÂय काय आहे?
उ°र:
१. जािहरात देÁयापूवê जािहरातदारांनी नेहमी खालील गोĶी ल±ात ठेवÐया पािहजेत.
२. जािहरात नेहमी अÂयंत सÂय असायला हवी, िनसंिध¶न असायला हवी.
३. जािहराती हा वाजवी Óयवहार असावा.
४. जािहरातदारां¸या दाÓयास नेहमी पाठबळ असावे आिण Âयां¸या जािहरातéसाठी पुरावे
असावेत.
ड) जािहराती फसÓया अ सÁयाचे मु´य कारण काय आहे?
उ°र: एखादी जािहरात फसवी असते जेÓहा Âयात कोणतीही मािहती वगळली जाते िकंवा
कोणतेही चुकìचे िवधान असते. कारण यामुळे úाहकांची िदशाभूल होÁयाची श³यता असते
जे िविवध पåरिÖथतीत वाजवी ÿितिøया देतील आिण जे úाहकांना उÂपादन खरेदी करायचे
कì वापरायचे याचे िवĴेषण आिण िनणªय घेÁयास मदत करेल.
इ) जािहरात कशामुळे अÆयायकारक ठरते?
उ°र: जर úाहकांस Âयामुळे मोठी इजा होÁयाची श³यता असेल, आिण úाहक ती टाळू
शकत नसेल, तर ती जािहरात úाहकांसाठी फायदेशीर नाही.
६.९ सारांश जािहरातीमुळे ÖपधाªÂमकतेचे समथªन करÁया¸या ±मतेĬारे, úाहकांना उÂपादने आिण
सेवांबĥल मािहती ÿदान करÁया¸या ±मतेĬारे Óयापक अथªÓयवÖथेमÅये योगदान होते
आिण Âयांची वÖतू आिण सेवांची िनवड वाढिवÁयात मदत होते. úाहकांची मागणी,
मĉेदारी, Öपधाª आिण िकंमत यावर जािहरातéचा ÿभाव पडतो. सÅया¸या युगात
जािहरातदारांसाठी मु´य ÖवारÖय उÂपादनांची मागणी वाढवणे आहे. बहòतांश जािहराती
खोट्या, úाहकांची िदशाभूल करणाöया आिण अनैितक असÐयाचे आढळून आले आहे.
सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण मूÐयां¸या िविवध पैलूंचा वापर कłन जािहरात ÿभावी बनवता
येते. Âयाचÿमाणे, जािहराती देखील आपली सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण मूÐय ÿणालीला
हानी पोहोचवू शकतात आिण अधोगती कł शकतात. (ए एस सी आय) ही जािहरात
उīोगाची Öवयं िनयामक Öवयंसेवी संÖथा आहे. (ए एस सी आय) ने अंितम úाहकां¸या
िहतासाठी वाजवी जािहरात पĦतéची Öवीकृती िमळिवÁयासाठी किथत ŀिĶकोनासह
जािहरात उīोगात Öवयंिनयमनासाठी एक संिहता तयार केली आहे. ए एस सी आय
वेळोवेळी िविशĶ ±ेýे/उīोगांमÅये जािहरातéसाठी समान संिहता देखील देते.
६.१० ÖवाÅयाय १. उÂपादन आिण िव तरण खचाªवर जािहरातéचे आिथªक पåरणाम ÖपĶ करा munotes.in

Page 115

जािहरातीचे आिथªक आिण सामािजक पैलू
115 २. सामािजक जािहरात Ìहणजे काय? सामािजक जािहरातéचे महßव ÖपĶ करा.
३. ‘जािहरातéचा आपÐया मूÐयांवर आिण जीवनशैलीवर िवपरीत पåरणाम होतो’ िववेचन
करा
४. úाहकां¸या संर±णात Öवयं-िनयमन कायīांचे महßव ÖपĶ करा
५. यावर टीप िलहा:
अ) जािहरात आिण úाहक िकंमत.
b) जािहरातीतील नैितकता
c) ए एस सी आय



*****
munotes.in

Page 116

116 ७
āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ पåरचय
७.२ संÿेषण ÿिøया
७.३ एआयडीए ÿाłप
७.४ āँड ÿितमा आिण āँड इि³वटी िवकिसत करÁयात जािहरातीची भूिमका
७.५ āँड इि³वटी
७.६ āँड संकटांचे ÓयवÖथापन
७.७ िवशेष उĦेशीत जािहरात
७.८ úामीण जािहरात
७.९ राजकìय जािहराती
७.१० संÖथाÂमक ÿितमा जािहरात
७.११ हåरत जािहरात
७.१२ जािहरातéमधील कल
७.१३ सारांश
७.१४ ÖवाÅयाय
७.० उिĥĶे ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खालील घटक समजुन घेÁयात स±म होतील:
• āँड िनिमªतीची संकÐपना समजून घेणे
• āँड िनिमªतीमÅये जािहरातीची भूिमका ÖपĶ करणे
• िवशेष उĥेश जािहरात ओळखÁयासाठी
• जािहरातीतील नवीनतम कल समजून घेÁयासाठी
७.१ पåरचय āँड Ìहणजे कंपनी जे काही करते आिण ºयाĬारे úाहका¸या मनात एक वेगळी िÖथती
िनमाªण करÁयासाठी चांगले आिण वाईट ÿदिशªत करते Ļांचा समावेश होतो. āँड तयार
करÁयासाठी एक धोरणाÂमक ŀĶी आवÔयक आहे, तुमचा āँड कसा ओळखला जावा यावर
िवशेष ल± क¤िþत करणे गजरजेचे असते आिण Âयासाठी ठोस मूÐय ÿÖतािवत करावे munotes.in

Page 117

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
117 लागते. āँडची िनिमªती हे काही एका राýीचे काम नाही. िनरंतर Âयाची ÿासंिगकता िटकवावी
लागते. तरच ते आपले अिÖतÂव िटकवू शकते. ÖपधाªÂमक काळात जेÓहा उÂपािदत केलेले
ÿÂयेक उÂपादन दज¥दार असते, तेÓहा केवळ āँडसाठी तयार केलेली वेगळी ओळख
úाहकांची पिहली पसंती बनवू शकते. कालांतराने, उÂपादनाची ओळख िविशĶ गुणांसह
होते आिण यामुळे उÂपादन आिण कंपनीची एक वेगळी āँड ओळख िनमाªण होते. अमेåरकन
माक¥िटंग असोिसएशनने āँडचे वणªन "नाव, सं²ा, िचÆह, संकेत िकंवा łपरेखा िकंवा Âयांचे
संयोजन एका िवøेÂया¸या िकंवा िवøेÂयां¸या गटा¸या वÖतू आिण सेवा ओळखÁयासाठी
आिण Âयांना इतर िवøेÂयांपे±ा वेगळे करÁयासाठी" Ìहणून केले आहे.
उदाहरण: नाइके Öवोश, मैकडॉनÐड्स "एम", मिसªडीज ÿतीक ईÂयादी.



āँड हे मूÐय, संÖकृती, ÓयिĉमÂव यांचे ÿितिनिधÂव करतो. āँड úाहकांना उÂपादने आिण
सेवा ओळखÁयास मदत करतात. तसेच āँड हे तुलनाÂमक गुणव°ा सुिनिIJत करÁयास
मदत करते. उदाहरणाथª, बाटा, वुडलँडचे शूज, कोलगेट पामोिलÓहचे कोलगेट टूथपेÖट,
सॅमसंगचे सॅमसंग मोबाइल हँडसेट, एचयूएलचे ल³स Êयुटी साबण. दुसरे उदाहरण Ìहणजे
डाबर. डाबर कंपनी िविवध úाहकां¸या गरजांसाठी आयुव¥िदक उÂपादनांसाठी समिपªत आहे.
उदाहरण:
डाबर हजमोला – पचनासाठी,
डाबर आवळाकेश तेल – मजबूत केसांसाठी
डाबर मध – चांगÐया आरोµयासाठी.
७.२ संÿेषण ÿिøया कÌयुिनकेशन (संवाद) हा लॅिटन शÊद 'कÌयुिनस' वłन आला आहे ºयाचा अथª सामाÆय
आहे. संवादामÅये आपण मािहती, कÐपना िकंवा मत सामाियक करÁयाचा ÿयÂन करत
असतो.
संवादाला नेहमी चार घटकांची आवÔयकता असते. जािहरात संÿेषण ÿिøयेतील घटक हे
खालीलÿमाणे आहेत. munotes.in

Page 118

जािहरात परीचय - I
118 १) ÿेषक: ÿेषक Ìहणजे जािहरातदार जािहरात संदेश एÆकोड करतो आिण िनवडलेÐया
माÅयमांĬारे लिàयत ÿे±कांपय«त ÿसाåरत करतो.
२) संदेश: जािहरात एजÆसी¸या जािहरातदारा¸या मदतीने सजªनशील आिण ÿभावी
जािहरात संदेश देतो.
३) माÅयम: Ìहणजे जािहरातीचे माÅयम ºयाĬारे जािहरात संदेश ÿे±कांपय«त ÿसाåरत
केला जातो.
४) ÿाĮकताª: ÿे±क हा जािहरात संÿेषणात Öवीकारणारा असतो. ÿाĮकताª वाचक, ®ोते
िकंवा दशªक असू शकतात.
७.३ एआयडीए ÿाłप एआयडीए हे माक¥िटंगमÅये वापरले जाणारे ÿाłप आहे, जे उÂपादन खरेदी करÁया¸या
ÿिøयेत úाहक कोणÂया चर णांमधून जातो याचे वणªन करते. एआयडीए ÿाłप १९ Óया
शतका¸या उ°राधाªपासून वापरात आहे. ‘िवøìचे मानसशाľ’ या पुÖतकात एआयडीए
ÿाłप हे (ई.के. Öůॉंग) ने िवकिसत केले आहे. एआयडीए हे एक संि±Į łप आहे ºयाचा
अथª आहे: AIDA ( ए आय डी ए) ÿाłप टÈपे Attention १. ल± वेधून घेणे Interest २. ÖवारÖय राखणे Desire ३. इ¸छा िनमाªण करणे Action ४. कृती करणे
१. ल± वेधून घेणे:
उÂपादनाने úाहकांचे ल± वेधून घेतले पािहजे. जे जािहरात सामúीĬारे केले जाते. हा एक
"ल± वेध" ÿकार आहे. जे िक आकषªक मथळा, आकषªक िचýण (Óयंगिचýे, नैसिगªक ŀÔये)
इÂयादी असू शकते. उदाहरणे: आकषªक पĦतीने łपरेखा केलेली िखडकì सनसनाटी
यूट्यूब ि³लप, िकंवा िवषयांिकत वृ° पिýका िकंवा सुिचिýत दशªनी पुĶ.
munotes.in

Page 119

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
119 २. ÖवारÖय राखणे:
पिहÐया टÈÈयात , संभाÓय úाहकाचे ल± वेधले जाते; उÂपादन िकंवा सेवेमÅये Âयांची आवड
िनमाªण कłन केले जाते. úाहका¸या गरजा ल±ात घेऊन उÂपादना¸या फायīांची समज
िनमाªण कłन हे साÅय केले जाते. उदाहरण: उÂपादनाची तपशीलवार मािहती जसे कì
गुणव°ा, िकंमत, आकार, उÂपादनाचा वापर इ.
३. इ¸छा िनमाªण करणे:
उÂपादनात ÖवारÖय िनमाªण झाÐयास, úाहकाला हे उÂपादन का ¶यावे हे पटवून देणे
िवøेÂयाचे काम आहे. सवō°म पåरिÖथतीत, जािहरात िकंवा उÂपादन Öवतःच खरेदी
करÁयाची इ¸छा िनमाªण करÁयाचे काम करते. खरेदीवर सवलत, मोफत भेटवÖतू,
हमी/वारंटी ÿÖतािवत कłन, ÿितिķत Óयĉéकडून ÿशिÖतपýे वापłन इÂयादी Ĭारे इ¸छा
िनमाªण केली जाऊ शकते.



४. कृती करणे:
खरेदी करÁयाची इ¸छा जागृत होताच, हे कृतीमÅये हÖतांतåरत केले जाणे आवÔयक आहे,
Ìहणजे खरेदीमÅये. ऑनलाइन खरेदी¸या बाबतीत , शॉिपंग काटª ही शेवटची ÿिøया असेल,
ºयामÅये úाहक शेवट¸या टÈÈयात Ìहणजेच देयका¸या भरणा करÁया¸या िÖथतीत येतो.
जािहरात िह एका सिøय वा³याĬारे संपली पािहजे, जसे कì 'आजच िमळवा ' 'घाई करा,
शेवटची तारीख' इÂयादी.



munotes.in

Page 120

जािहरात परीचय - I
120 ७.४ āँड ÿितमा आिण āँड इि³वटी िवकिसत करÁयात जािहरातéची भूिमका जािहरातéचे ÿमुख उिĥĶ āँड बनवणे हे आहे. āँड िनिमªतीमÅये लिàयत ÿे±कां¸या मनात
āँडची मूळ मूÐये िवकिसत करणे समािवĶ असते. āँड ÿितमा ही úाहकां¸या मनात āँडची
एक मानिसक िचýण िकंवा धारणा आहे. हे úाहकां¸या मनात िभÆनता िनमाªण कłन, समान
उÂपादन रेषेतील इतरांपे±ा िविशĶ उÂपादन िनवड करÁयास भाग पाडते. तसेच āँड “मूÐय
ÿÖतािवत” करत असते. आपण बहòतेकदा भाविनक कारणांसाठी, Öवत: ची अिभÓयĉì
आिण तÃयाÂमक कारणांसाठी खरेदी करत असतो. उदाहरण: ÓहॉÐवो सेवा
खरेदीदारांसाठी, ही सुरि±ततेिच बाब आहे. िबग बाजार¸या िनķावंतांसाठी, हे Âयां¸या
Łपयांचे मूÐय आहे. एईए³स वापरकÂया«ना पåरभािषत करते.
७.४.१ āँड ÿितमा िवकिसत करÁयाचे तंýे:
जािहरातéमÅये सजªनशीलता: सजªनशील जािहराती चांगली āँड ÿितमा तयार करतात.
उदाहरणाथª, अमूल बटर, Óहोडाफोन, कॅडबरी डेअरी िमÐक इ.
āँड जागłकता: āँड जागłकता Ìहणजे िवīमान आिण संभाÓय úाहकांĬारे āँड ओळखले
जाणे.
ÿसार माÅयम िनवड : ÿायोिजत ÿसार माÅयम िकंवा कायªøमाची गुणव°ा āँड ÿितमेवर
ÿभाव टाकू शकते. उदाहरणाथª, रेमंड कपडे Óयापारी Óयावसाियक मािसकांमÅये जािहरात
देऊ शकतात, परंतु ÖवÖत Öथािनक मािसकात तसे करता येणे कठीण आहे.
िचÆहे िकंवा लोगो: िचÆहे िकंवा लोगो देखील झटपट āँड ओळखणे आिण पुनरªआकलन
करÁयास सुलभ करते. उदाहरणाथª, मॅकडोनाÐड्स, मिसªडीज, एमआरएफ टायसª इ.
कायªøमांचे ÿायोजकÂव: āँड/कंपनीने ÿायोिजत केलेला कायªøम āँड ÿितमेवर पåरणाम
कł शकतो. उदाहरणाथª, रोले³स वॉचेस Ĭारे टेिनस Öपधाªचे ÿयोजन.
āँड Öथापना: āँड Öथापना āँडला एक अनÆय Öथान ÿाĮ करÁयास मदत करते ºयामुळे
तो गदêमÅये वेगळा ठरतो आिण Âयाला एक ÿकारची अनÆयता ÿाĮ होते.
āँड िनķा: जेÓहा úाहक ÿितÖपधê पयाªयी उÂपादनाऐवजी तेच उÂपादन वारंवार खरेदी
करतो तेÓहा āँड िनķा िनमाªण होते.
७.५ āँड इि³वटी ७.५.१ अथª:
एडवडª टॉबर यां¸या मते āँड इि³वटी Ìहणजे, 'Óयवसायाचे वाढीव मूÐय Âया¸या भौितक
मालम°े¸या मूÐयापे±ा Âया¸या āँडने िमळवलेले बाजारातील Öथान आिण āँड¸या
िवÖताåरत संभाÓयतेमुळे' āँड इि³वटी, बाजारात āँडची बलÖथान ÿदिशªत करते. बलÖथ munotes.in

Page 121

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
121 āँडमÅये उ¸च āँड इि³वटी असते. उ¸च इि³वटी असलेÐया āँडसाठी úाहक अिधकची
िकंमत देÁयास तयार असतात.
७.५.२ āँड इि³वटीवर पåरणाम करणारे घटक:
१. āँड ÿितमा: āँड ÿितमा ही úाहकां¸या मनातील āँडची एकंदर छाप असते.
सकाराÂमक āँड ÿितमा ´यातीमुÐय आिण āँड मूÐय वाढवते.
२. िवøìनंतरची सेवा: कंपनीने ÿदान केलेÐया िवøìनंतरची सेवा āँड इि³वटीमÅये
फरक कł शकते.
३. āँड ÖवािमÂव: उÂपादनाचे ÖवािमÂव काही वषा«साठी अनÆय िवपणन अिधकार देते.
इतर कंपÆया ÖवािमÂव धारका¸या परवानगीिशवाय तÂसम उÂपादन बाजारात िवकू
शकत नाहीत.
४. किथत गुणव°ा: āँडने समú गुणव°ेची धारणा अंगीकृत केली असÐयास, हे गरजेचे
नाही िक, ते िवÖतृत तपशीलवार वैिशĶ्यां¸या ²ानावर आधाåरत असेल. किथत
गुणव°ा थेट खरेदी िनणªयांवर आिण āँड िनķेवर ÿभाव टाकू शकते, िवशेषत: जेÓहा
खरेदीदार ÿेåरत िकंवा तपशीलवार िवĴेषण करÁयास स±म नसतो. हे अिधक¸या
िकंमतीला देखील समथªन देऊ शकते ºयाĬारे िनिमªत Öथूल मािजªनचा वापर āँड
इि³वटीमÅये पुनरªगुंतवणुकìसाठी केला जाऊ शकतो.
५. āँड संघ: āँड नावाचे मूळ मूÐय हे बहòतेक वेळा Âया¸याशी जोडलेÐया िविशĶ
संघटनांवर आधाåरत असते. रोनाÐड मैकडोनाÐड सार´या संघटना एक सकाराÂमक
ŀĶीकोन िकंवा भावना िनमाªण कł शकतात जी मैकडॉनÐड्स सार´या āँडशी
जोडली जाऊ शकते. उÂपादन रेषेत (जसे कì सेवा आधार िकंवा तांिýक ®ेķता)
मु´य गुणधमाªवर āँड योµयåरÂया िÖथत असÐयास, ÿितÖपÅया«ना योµयåरÂया अटकाव
करता येते.
७.६ āँड संकटाचे ÓयवÖथापन
munotes.in

Page 122

जािहरात परीचय - I
122 āँड संकट हे उÂपादन-नुकसान संकटाचा एक ÿकार आहे. िजथे नकाराÂमक घटना एका
िविशĶ āँडवर िकंवा Âयाच कंपनी¸या āँड¸या संचावर क¤िþत असते. दुस-या शÊदात, जेÓहा
"अनपेि±त घटना घडतात ºयामुळे āँड¸या अपेि±त फायदे ÿदान करÁया¸या ±मतेला
धोका िनमाªण होतो, ºयामुळे āँड इि³वटी कमकुवत होते." २०१६ मÅये मॅगीला उ°र
ÿदेश¸या अÆन सुर±ा आयुĉांकडून सूचना िमळाली होती कì नूडÐस¸या पािकटांमÅये
परवानगी असलेÐया मयाªदेपे±ा सात पट जाÖत िशसे आढळले होते आिण Ļा कारणाÖतव
Âयांना संबंिधत उÂपादन गट परत मागवÁयास भाग पडले होते. मॅगीवर ताÂपुरती बंदीही
घातली गेली आिण ती ‘असुरि±त आिण मानवी वापरासाठी घातक ’ Ìहणून घोिषत
करÁयात आली होती.
७.६.१ āँड संकट ÓयवÖथािपत करÁयाचे मागª खालीलÿमाणे आहेत:
ÿथम संपकª यादी: सहसा संकट काळात आपणास संÿेषण माÅयमे काळजीपूवªक
हाताळली गेली पािहजेत. जनसंपकाªशी संबंिधत ÿिसĦी पýक घाईघाईने काढणे हे कधीही
घातक ठł शकते. Ļा कारणाÖतव जनसंपकाªस तपशीलवार ÿितसाद देÁयापूवê अनेकदा
थोडा वेळ काढणे हे कधीही योµय. परंतु इतर भागधारकांसाठी, जसे पुरवठादार,
गुंतवणूकदार िकंवा ´यातमान úाहक यांस काय चालले आहे Âयाबĥल Âयांना आĵÖत
करÁयासाठी आपण तÂपर असावयास हवे. एकाच वेळी संतĮ जनमत आिण नाराज
गुंतवणूकदारांशी Óयवहार करणे या पे±ा वाईट काहीही नाही. एखाīा समÖये¸या बाबतीत
श³य ितत³या लवकर संपकª साधÁयाची आवÔयकता असलेÐया सवª लोकांची यादी तयार
करणे, Âयां¸याशी संपकª साधÁयासाठी आंतåरकåरÂया सवō°म Óयĉìचा िवचार करणे
आिण संकटाबाबत सखल चचा«मÅये Âयांचा समावेश असÐयाची खाýी करणे गरजेचे आहे.
संवादाÂयाची िनयुĉì करणे: कंपनी¸या िनिIJत भूिमकांबĥल मािहतीदेÁयासाठी,तसेच
ÿवĉाची भूिमका िनभावू शकेल अशी एखादी Óयĉì िनवडणे आवÔयक आहे. एखादा संदेश
आपणास कसा अिभÿेत आहे Âयावर तो िवतåरत Óयĉìवर खूप ÿभाव पडतो. जरी ते पूणª
सÂय सांगत असतील, परंतु जर Âयांचा आवाज डळमळीत असेल िकंवा ते घाबरलेले
असतील तर Âयां¸या िवधानांन बाबत लगेच शंका येऊ शकते. ÿितकूल पåरिÖथती ÿसार
माÅयमांना तŌड देÁयासाठी फार कमी जण उपजतच चांगले असतात.
समाज माÅयमांचा वापरा: ओडीएम अËयासानुसार, ६५% ÿितसादकÂया«ना वाटते कì
समाज माÅयमांमुळे संकट आणखी गंभीर होते. परंतु ५५% लोकांना वाटते कì यामुळे
संकटाचा सामना करणे सोपे होते, आिण तेही खूप योµयरीÂया आटो³यात आणता येते.
एखादी बरोबर िकंवा चुकìची मािहती समाज माÅयमां¸या माÅयमातून िवजेसारखी पसरते.
यामुळे गोĶी िनयंिýत करणे कठीण होऊ शकते, Ìहणूनच मागªदशªक आगाऊ देखरेख
करÁयाचा सÐला देतात. समाज माÅयम मंच हा संकटात दुधारी तलवारी ÿमाणे आहे.
Âयाचा योµय वापर होत आहे का याची खाýी करणे आवÔयक आहे.
तÃयांवर ल± क¤िþत करणे: कोणÂयाही नकाराÂमक ÿिसĦीचा मुकाबला Âयाबाबत योµय
ती तÃये दाखवून ÿभावीपणे केला जाऊ शकतो. तĬतच कंपनी¸या तÃयांना माÆयता
देणारा ýयÖथ प±कार देखील नुकसान िनयंिýत करÁयावर सकाराÂमक पåरणाम कł
शकतो. munotes.in

Page 123

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
123 िनसंिधµध संघ: संकट येताच आिण आपण िजत³या लवकर कायª कł िततके कधीही
चांगले. पण ÿथम कोणास मािहती असणे आवÔयक आहे? ÿितसादाचा मसुदा तयार
करÁयास कोणाही सुŁवात करायची आहे? या ÿकरणाची चौकशी कोण करणार आहे?
इÂयादी बाबéसाठी िनिIJत भूिमका असलेला संरिचत संघ महßवाचा आहे. यामुळे गŌधळ
थांबतो आिण ÿÂयेकास Öवतः¸या कामावर ल± क¤िþत करता येते.
७.६.२ āँिडंगचे फायदे:
१. āँड úाहकांना कंपनी¸या िविवध ÿÖतावांमÅये फरक करÁयाची संधी देतो. (उदा.
सनिसÐक, लोåरयल शैÌपू)
२. āँड úाहकांना झटपट िनवड करÁयास मदत करतात.
३. िविवध āँड्सचा अनुभव घेतÐयाने úाहकांना Âयां¸या गुणव°ा मानकांची तुलना
करÁयास मदत होते. (कोलगेट टूथपेÖट)
४. úाहकांना उÂपादना¸या कायª±मतेबĥल थोडीशी शंका असÐयास ते उÂपादन खरेदी न
करÁयाचा िनणªय घेतात. (उदा. २०१५ मॅगी नूडÐस वाद)
५. āँड úाहकांना Âयां¸या सामािजक-मानिसक गरजा Óयĉ करÁयास मदत करतात. जसे
कì,
(अ) सामािजक िÖथती (हŌडा कार) , (ब) यश (रावची अकादमी) , (क) तŁण (पेÈसी)
६. एकदा का āँडने Âया¸या úाहकां¸या मनात Öवतःसाठी िवĵासाहªता िनमाªण केली कì,
तो आपोआपच úाहकांमÅये िनķा िनमाªण करतो, ºयामुळे āँड¸या उÂपानांची ±मता
वाढÁयास नेहमीच मदत होते (उदा. टाटा, एच यु एल )
७.७ िवशेष उĥेशीत जािहरात िवशेष उĥेशा¸या जािहरातéमÅये úामीण जािहराती, राजकìय जािहराती , कॉपōरेट ÿितमा
जािहरात, हåरत जािहराती , ऑनलाइन जािहराती , िडिजटल मीिडया जािहराती , मोबाइल
उपकरणांचा वापर, समाज माÅयम इÂयादéचा समावेश होतो.
७.८ úामीण जािहरात ७.८.१ अथª:
भारता¸या २०११ ¸या जनगणनेनुसार ६८.८४% भारतीय (सुमारे ८३३.१ दशल±
लोक) úामीण भागात राहतात. ६,४०,८६७ गावे आहेत ºयांची लोकसं´येची घनता कमी
आहे आिण ती अितशय दुगªम भागात पसरलेली आहेत. तसेच जात, धमª, भाषा, सामािजक
ÿथा इ संदभाªत िविवधता आहे; ‘úामीण भागात जा’ ही िवपणकांची नवीन घोषणा आहे.
भारतीय िवपणक तसेच कोलगेट-पामोिलÓह, गोदरेज आिण िहंदुÖतान लीÓहर या बहòराÕůीय
कंपÆयांनी úामीण बाजारपेठांवर ल± क¤िþत केले आहे. अशा ÿकारे, úामीण बाजारपेठा
िवøेÂयांना कोणÂया संधी देतात, हे पाहता, असे Ìहणता येईल कì जे úामीण बाजारपेठेची munotes.in

Page 124

जािहरात परीचय - I
124 गितशीलता समजू शकतात आिण Âयांचा सवō°म फायदा घेऊ शकतात Âयां¸यासाठी
भिवÕय खूप आशादायक आहे.
७.८.२ úामीण जािहरातéची वैिशĶ्ये:
úामीण जनता : úामीण भागातील लोक सं´या वाढीचा दर हा शहरी लोकसं´येपे±ा जाÖत
आहे. úामीण लोकसं´या ६ लाखांहóन अिधक गावांमÅये िवखुरलेली आहे. úामीण
लोकसं´या खूप दूरवर िवखुरलेली आहे, परंतु हे िवपणकांसाठी एक मोठे आशादायी वचन
आहे.
वैिवÅयपूणª संÖकृती: भारतीय úामीण बाजारपेठ अितशय वैिवÅयपूणª आहे. ºयामÅये łढी,
परंपरा, ®Ħा, नैितकता, ÿथा इÂयादéवर आधाåरत बरेच फरक आहेत. Âयामुळे अशा
िविवध ÿे±कांना आकिषªत करÁयासाठी एक मÅयवतê कÐपना शोधणे हे मोठे आÓहानाÂमक
आहे
Öथािनक भाषा : úामीण भागात ÿभावीपणे संवाद साधÁयासाठी Öथािनक भाषेचा वापर
करणे आवÔयक आहे. जािहरातéमÅये 'इंúजी' िकंवा 'िहंदी'चा वापर पåरणामकारक असू
शकत नाही. Âयामुळे या जािहरातéमÅये वापरÁयात येणारी भाषा Öथािनकच असली पािहजे
इतकेच नÓहे तर अनुयोजन देखील Öथािनक असणे आवÔयक आहे.
पारंपाåरक माÅयम: पारंपाåरक माÅयम जसे कì कठपुतळी, लोकनाट्य, िभ°ी िचýे,
वाहनांवरील जािहराती इÂयादéचा वापर उÂपादनां¸या ÿचारासाठी केला जातो. अशा
माÅयमांची Öथािनक पोहोच असते आिण ते तुलनेने ÖवÖत देखील असतात. Öथािनक
जािहरातदार Ļा माÅयमांचा ÿभावीपणे वापर कł शकतात.
पायाभूत सुिवधांचा िवकास: úामीण भारतात रÖते आिण वाहतूक, दळणवळण जाळे,
úामीण िवīुतीकरण आिण सावªजिनक सेवा ÿकÐप यासार´या पायाभूत सुिवधांचा िवकास
होत आहे, ºयामुळे úामीण िवपणनाची ÓयाĮी वाढली आहे.
िनÌन राहणीमान : úामीण भागातील राहणीमान अपवाद वगळता िनÌन िनÌन तसेच úामीण
úाहकांना िविवध सामािजक आिथªक मागासलेपणास सामोरे जावे लागते. देशा¸या
वेगवेगÑया भागात Ļाचे ÿमाण हे वेगवेगळे आहे. कमी सा±रता, कमी दरडोई उÂपÆन ,
सामािजक मागासलेपण आिण कमी बचतीमुळे इÂयादी कारणाÖतव úामीण भागातील
úाहकाचे राहणीमान िनÌन िनÌन आहे.
पारंपाåरक ŀĶीकोन: úामीण úाहक जुÆया चालीरीती आिण परंपरांना महßव देतात. ते
बदलांना ÿाधाÆय देत नाहीत. हळूहळू, úामीण लोकसं´येची मानिसकता बदलत आहे
आिण úामीण भागात देखील āँडेड उÂपादनांना मागणी वाढत आहे.


munotes.in

Page 125

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
125 ७.९ राजकìय जािहराती


७.९.१ अथª:
राजकìय जािहराती ही अशी आहे कì ºयाचे क¤िþय ल± राजकìय संकÐपना आिण
राजकìय पåरिÖथतéसह सावªजिनक समÖयांबĥल¸या कÐपना, वृ°ी आिण िचंता यांचे
िवपणन होय. राजकारणात , ÿचाराची जािहरात Ìहणजे राजकìय वादावर आिण शेवटी
मतदारांवर ÿभाव टाकÁयासाठी माÅयमांĬारे जािहरात मोिहमेचा वापर करणे. या जािहराती
राजकìय सÐलागार आिण राजकìय ÿचार कमªचाöयांकरवी रेखांिकत केलेÐया असतात.
दुसöया शÊदांत सांगÁयाचे तर राजकìय जािहरातéमÅये कोणÂयाही जािहरातéचे ÿदशªन,
वृ°पýातील जािहराती, होिड«ग, िचÆहे, मािहतीपýके, लेख, टॅÊलॉइड्स, पåरपýक, पýे,
रेिडओ िकंवा दूरदशªन सादरीकरणे, िडिजटल िकंवा समाज माÅयमे जािहराती िकंवा
जनसंवादाची इतर माÅयमे यांचा समावेश होतो. कोणÂयाही िनवडणूक ÿचारात मतांसाठी
िकंवा आिथªक िकंवा इतर समथªनासाठी ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे आवाहन करणे.
७.९.२ सामाÆय आवÔयकता :
बहòतेक राजकìय जािहरातéना ÿायोजक ओळख आवÔयक असते (जािहरातीसाठी कोणी
पैसे िदले हे ÖपĶ करणारा एक संि±Į संदेश). जािहरातीचा ÿकार, छापील, ÿसाåरत इ.,
ÿायोजक आयडी कसा ÿदिशªत केला जावा हे िनधाªåरत करते.
प± कायाªलयासाठी, उमेदवारा¸या सवª राजकìय जािहरातéसाठी उमेदवाराचे प± ÿाधाÆय
ओळखणे आवÔयक असते. याबाबत कोणतीही सूट नसते.
राजकìय जािहरातéमधील उमेदवारांबĥलची िवधाने सÂय असली पािहजेत.
राजकìय जािहरातéमÅये उमेदवाराचे छायािचý देÁयात आÐयास, ते गेÐया पाच वषा«त
िकमान एक फोटो काढलेला असावा आिण तो जािहरातीतील सवाªत मोठ्या फोटोपे±ा
लहान असू शकत नाही.
munotes.in

Page 126

जािहरात परीचय - I
126 ७.१० संÖथा ÿितमा जािहरात ७.१०.१ अथª:
कॉपōरेट (संÖथा) ÿितमा जािहरातéना संÖथाÂमक जािहरात असेही Ìहणतात. हा
जािहरातीचा एक ÿकार आहे जो िविशĶ उÂपादनावर क¤िþत नसून जािहरातदारा¸या
संÖथाÂमक ÿितमेवर क¤िþत असतो. लोकां¸या मनात कंपनीबĥल सकाराÂमक मत िनमाªण
करणे हा मूळ उĥेश आहे. दुसöया शÊदांत, िह एक ÿकारची जािहरात आहे िजचा उĥेश
कंपनी, िनगम, Óयवसाय, संÖथा, संघटना िकंवा इतर तÂसम घटकाचा ÿचार करणे आहे.
अशा जािहराती थेट काहीही िवकÁयाचा ÿयÂन करत नाहीत. संÖथाÂमक जािहराती एखादे
उÂपादन िकंवा सेवा िवकÁयाऐवजी Âयाची ÿितķा िनिमªती िकंवा पुनरªचना करÁयासाठी
Óयवसायाचे िकंवा Âया¸या संपूणª उīोगाचे फायदे, कÐपना िकंवा तßव²ानावर ल± क¤िþत
करत असते. संÖथाÂमक जािहराती सकाराÂमक ÿितमा िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करत
असÐयाने, Âयाचा जनसंपकाªशी जवळचा संबंध येतो.
७.१०.२ संÖथाÂमक जािहरातéची उिĥĶे:
संÖथाÂमक जािहरातéचे पिहले आिण ÿमुख उिĥĶ हे एकल उÂपादन िकंवा सेवेऐवजी संपूणª
Óयवसाया¸या ÿितमेचा ÿचार करणे आहे.
Óयवसाय आपले Åयेय, ŀĶी तसेच तßव²ान आिण तßवे यांचा ÿचार करÁयाचा ÿयÂन
करतो.
संÖथाÂमक जािहराती िह बाजारापेठेत संÖथेबĥल ´यातीमुÐय िनमाªण करÁयाचा आिण
िटकवून ठेवÁयाचा एक ÿभावी मागª आहे.
िवĵासाहªता, कमी िकंमती िकंवा चांगली úाहक सेवा यांसार´या चांगÐया गुणांना ÿोÂसाहन
देÁयासाठीही संÖथा या ÿकार¸या जािहराती वापरतात, जे Âयांना Âयां¸या ÿितÖपÅया«पासून
वेगळे करतात.
७.१०.३ संÖथाÂमक जािहरातéची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
संÖथाÂमक नावावर ल± क¤िþत करणे: संÖथाÂमक जािहरातéचा सक¤þ एकल उÂपादन
िकंवा सेवेऐवजी संपूणª उपøमाची ÿितमा वाढवणे आहे.
सामúी: यामÅये कंपनीचे संशोधन आिण िवकास उपøम, समाज कÐयाण उपøम
इÂयादéचा समावेश आहे.
वादúÖत नसलेले: केवळ कंपनी¸या कामिगरीवर ÿकाश टाकला जात असÐयाने आरोप
आिण ÿितआरोपांचा ÿijच उĩवत नाही.
वापरलेले माÅयम: संÖथाÂमक ÿितमा जािहरातéमÅये वापरले जाणारे माÅयम बहòतेक
छापील असतात , Ìहणजे वतªमानपýे आिण मािसके munotes.in

Page 127

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
127 िनद¥िशत: संÖथाÂमक जािहराती उÂपादनांचे वापरकत¥, पुरवठादार, गुंतवणूकदार, सरकार
आिण सामाÆय लोक अशा अनेक गटांकडे िनद¥िशत केÐया जातात.
७.११ हåरत जािहरात ७.११.१ अथª:
हåरत जािहरात ही एक िविशĶ ÿकारची जािहरात आहे जी पयाªवरणाशी संबंिधत घटकां¸या
जािहरातीभोवती क¤िþत असते. तसेच हे पयाªवरणास अनुकूल उÂपादनां¸या जािहरातéचा
संदभª देते. िह एक िविशĶ ÿकारची जािहरात आहे जी पयाªवरणाशी संबंिधत घटकां¸या
जािहरातीभोवती क¤िþत असते. बöयाचदा हåरत जािहराती करणाöया कंपÆया अितशय
पयाªवरणास अनुकूल ÿचलन आिण उÂपादन आवेĶन देखील वापरतात.
येथे ल±ात घेÁयाजोगा एक महßवाचा मुĥा असा आहे कì, उÂपादनास पयाªवरणाशी काहीही
करÁयाची आवÔयकता नसते. úाहका¸या मनोवै²ािनक पैलूशी हे अिधक संबंिधत आहे;
जसे कì जर उÂपादनाने पयाªवरणीय िचंतांना संबोिधत केले तर ते चांगले आहे.
úाहकांसमोर सकाराÂमक ÿितमा िनमाªण करÁयासाठी आिण Öवत: स चांगÐया झोतात
सादर करÁयासाठी हåरत जािहरातéचा वापर कłन ÿदूषणास कारणीभूत असलेÐया
कंपÆया Âयां¸या उÂपादनाची जािहरात करताना देखील आपण पाहó शकतो. हåरत
जािहरातीमुळे पयाªवरण तसेच úाहकांसाठी सुरि±त असलेली हåरत वैिशĶ्ये आिण
पयाªवरणपूरक उÂपादने ठळक कłन úाहकांना आकिषªत करÁयास मदत होते. हåरत
जािहरातéचा úाहकां¸या खरेदी¸या हेतूंवर सकाराÂमक ÿभाव पडतो आिण दोघांमÅये ŀढ
िवĵास िनमाªण होÁयास मदत होते.
७.११.२ हåरत जािहराती दोन ÿकारे वापरÐया जाऊ शकतात:
उÂपादन नैसिगªक संसाधनांनी बनलेले आहे आिण हबªल / वनऔषधी तसेच पयाªवरणास
अनुकूल असÐयाचे दशªवा. हे उÂपादनास नैसिगªक आिण चांगले ठेवÁयास मदत करते.
कंपनी पयाªवरणा¸या öहासासाठी िचंितत आहे आिण ती ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे Âया
िदशेने काम करत आहे, हे दाखवा. अशा ÿकारे, कंपÆया एकतर अशी उÂपादने बनवतील
जी पयाªवरणास पूरक असतील िकंवा ते पयाªवरण संर±ण िøयाकलापांमÅये पैसे िकंवा
संसाधने गुंतवणूक करतील.
७.११.३ वैिशĶ्ये:
उĥेश: हे पयाªवरणास अनुकूल उÂपादनांना ÿोÂसाहन देते.
ÿमाणपý ÿदिशªत: पयाªवरण अनुकूल उÂपादन दशªिवणारे ÿमाणपý िकंवा लोगो ÿदिशªत
केले जातात.
गिभªत दावा: सदर उÂपादन पयाªवरणास अनुकूल असÐयाबĥल संÿेषण करÁयाशी संबंिधत
आहे.
सामािजक जबाबदारी : ĻाĬारे Óयवसायाचे सामािजक उिĥĶ साÅय होते. munotes.in

Page 128

जािहरात परीचय - I
128 ७.१२ जािहरातéमधील कल जािहराती माÅयमां¸या अिभसरणाची सा± देत आहेत. अिभहÖतांतरण एका माÅयम गृहास
इतर माÅयम गृहाĬारे ÿÖतािवत करÁयात आलेÐया वैिशĶ्यांचा आिण फायīांचा लाभ
घेÁयास अनुमती देते. उदाहरणाथª, दूरदशªन आिण इंटरनेटचे अिभसरण. काही दूरिचýवाणी
कायªøमां¸या बाबतीत, एखादा तोच कायªøम दूरदशªनवर पाहó शकतो, आिण दुसरी Óयĉì
इंटरनेटवर पाहó शकते.
७.१२.१ ऑनलाइन जािहरात :
ऑनलाइन जािहरातéना वेब जािहराती असेही Ìहणतात. हा जािहरातéचा एक ÿकार आहे
जो इंटरनेटचा वापर úाहकांना ÿचाराÂमक संदेश देÁयासाठी करते. दुसöया शÊदांत,
ऑनलाइन जािहराती ºयाला ऑनलाइन िवपणन िकंवा इंटरनेट जािहरात िकंवा वेब
जािहरात असेही Ìहणतात, ते िवपणन आिण जािहरातीचा एक ÿकार आहे जो úाहकांना
ÿचाराÂमक िवपणन संदेश िवतरीत करÁयासाठी इंटरनेटचा वापर करते.
ऑनलाइन जािहराती Óयवसायांना जागितक úाहकांना लàय करÁयास मदत करतात.
Óयवसाय संÖथा जगातील कोठूनही Óयवसाय चालवू शकते आिण ऑनलाइन सामÃयªशील
उपिÖथती असÐयास जगभरातील úाहकांना सेवा देऊ शकते. Âयामुळे, ऑनलाइन
जािहराती अितशय कमी कालावधीत जागितक Öतरावर संपकª साधÁया¸या आकां±ा पूणª
करतात. आजकाल सवª Óयवसाय मालकांमÅये ऑनलाइन जािहराती हा एक लोकिÿय कल
आहे. ऑनलाइन जािहरात हे जािहरातीचे सवाªत शिĉशाली साधन Ìहणून उदयास आले
आहे. याचे कारण Ìहणजे इंटरनेट आिण ऑनलाइन जािहरातé¸या वेबसाइट्सची िवÖतृत
पोहोच. इंटरनेटवरील लोकांचे अवलंिबÂव ÿचंड वाढले आहे. ते आता Âयां¸या आवडी¸या
कोणÂयाही िविशĶ डोमेनमÅये शोध इंिजन िकंवा िविवध ऑनलाइन सेवा ÿदाÂयांचे दरवाजे
ठोठावतात. Ìहणून, शिĉशाली ऑनलाइन उपिÖथती Óयवसाय मालकांना िकंवा ऑनलाइन
Óयापाöयांना Âयां¸या िविशĶ उÂपादनांसाठी आिण सेवांसाठी अिधकािधक úाहक
िमळिवÁयास मदत करते.
इंटरनेट जािहरातीचे िविवध ÿकार आहेत. मुखशीषª जािहराती आिण पॉप-अप जािहराती
आता भूतकाळातील बाब आहेत. ते आजही अिÖतÂवात आहेत आिण पूवêÿमाणेच िततकेच
लोकिÿय आहेत, परंतु आता जाÖत हा ताण शोध इंिजनांवर आधाåरत जािहरातéवर आहे.
लोकांना आता समजले आहे कì जर Âयांना जवळजवळ ÿÂयेक लोकिÿय सचª इंिजनमÅये
अúणी शोध इंिजनचा øमांक िमळत असेल, तर Âयांना Âयां¸या Óयवसायास यश
िमळÁयापासून कोणीही रोखू शकत नाही.
७.१२.२ िडिजटल माÅयम जािहराती :
ई-जािहरात Ìहणून ओळखÐया जाणाöया िडिजटल माÅयम जािहराती Ìहणजे उÂपादनांचा
ÿचार करÁयासाठी इलेि³ůक साधनांचा वापर होय. अशा जािहराती िडिजटल पĦतीने
ÿदिशªत केÐया जातात. िडिजटल जािहरात तंý²ान इंटरनेट, Öमाटª फोन आिण अगदी
ऑटोमोबाईल आिण होिड«गवरही अिÖतÂवात आहे. दुसöया शÊदांत, िडिजटल munotes.in

Page 129

āँड िनिमªती आिण िवशेष उĦेशीत जािहरात
129 जािहरातéमÅये ÿचाराÂमक जािहराती आिण ईमेल, समाज माÅयम वेबसाइट, शोध
इंिजनवरील ऑनलाइन जािहराती , मोबाइल िकंवा वेब साइट्स आिण संलµन
कायªøमांवरील बॅनर जािहराती यांचा समावेश होतो.
७.१२.३ ĂमणÅवनी उपकरणे:
मोबाईल जािहरात हा मोबाईल फोन िकंवा इतर मोबाईल उपकरणांĬारे जािहरातीचा एक
ÿकार आहे. मोबाइल जािहराती Ļा एसएमएसĬारे मजकूर जािहराती, एमएमएस Ĭारे बहó
माÅयमे संदेश िकंवा मोबाइल वेबसाइटवर, डाउनलोड एÈसमÅये िकंवा मोबाइल खेळा
दरÌयान िदसणाöया बॅनर जािहरातé¸या łपात होत असतात.
७.१२.४ समाज माÅयमे:
समाज जाळे जािहराती हा समाज जाळे साइट्सĬारे ऑनलाइन जािहरातीचा एक ÿकार
आहे. लोकिÿय समाज माÅयम साइट्स जसे फेसबुक ट्िवĘर आिण यूट्यूब हे āँड्सची
जािहरात करÁयाचे वेगवेगळे मागª देतात. िडिजटल जािहरातéमÅये फेसबुक हे सवाªत मोठा
खेळाडू आहे.
७.१३ सारांश āँड Ìहणजे कंपनी जे काही करते आिण ºयाĬारे úाहकां¸या मनात एक वेगळी ÿितमा
िनमाªण करÁयासाठी चांगले आिण वाईट िøया दशªवते. (एआयडीए) हे िवपणनामÅये
वापरले जाणारे ÿाłप आहे जे उÂपादन खरेदी करÁया¸या ÿिøयेत úाहक कोणÂया
चरणांमधून जातात याचे वणªन करते. (एआयडीए) हे एक संि±Į łप आहे ºयाचा अथª A-
अट¤शन, I-इंटरेÖट, D-िडझायर; A-कृती. जािहरातéचे ÿमुख उिĥĶ āँड बनवणे हे आहे.
मजबूत āँडमÅये उ¸च āँड इि³वटी असते. िवशेष उĥेशा¸या जािहरातéमÅये úामीण
जािहराती, राजकìय जािहराती , संÖथा ÿितमा जािहरात, हåरत जािहराती , ऑनलाइन
जािहराती, िडिजटल माÅयमे जािहराती, मोबाइल उपकरणांचा वापर, समाज माÅयमे
इÂयादéचा समावेश होतो.
७.१४ ÖवाÅयाय १. जािहरातéमधील संÿेषण ÿिøयेचे तपशीलवार वणªन करा
२. (एआयडीए) ÿाłपाची चचाª करा
३. āँड ÿितमा िवकिसत करÁयात जािहरातीची भूिमका ÖपĶ करा?
४. āँड इि³वटी Ìहणजे काय? āँड इि³वटीवर पåरणाम करणारे घटक कोणते आहेत?
५. úामीण िवपणनाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा
६. राजकìय जािहरात Ìहणजे काय? Âयाची वैिशĶ्ये काय आहेत?
७. हåरत जािहरात Ìहणजे काय? Âयाची वैिशĶ्ये काय आहेत?
***** munotes.in